چکیده
 
 دین از وجوه امتیاز بشری است و انسان طی قرون متمادی باور های دینی متعددی را تجربه کرده است که هر یک پیروانی دارد. ارتباطات جهانی نیز چنان گسترده است که تعامل افراد با عقاید متفاوت گریز ناپذیر می نماید. در این میان اعتقاد برخی به اینکه دیوار های بلندی میان ادیان کشیده شده به تفرقه و جنگ انجامیده است در حالی که اساسا نهایت توقع انسان از دین آرامش و سعادت است. بدین ترتیب گفتگو به عنوان تعامل سودمند ضرورت امروز دینداران است. این رفتار ضروری نیازمند بستری است تا در آن شکل گیرید بستری که تعاملات اجتماعی افراد از ادیان متفاوت را ممکن ساخته، آن را تقویت سازد و از سوی دیگر خود موجب بروز اختلاف نباشد. مکانی برای بیان و تبادل آزادانه عقاید دینی. در این راستا هدف این رساله، طراحی مرکزی است برای گفتگوی موثر ادیان با یکدیگر. برای این منظور پس از طرح مساله، هدف و ضرورت آن در فصل نخست، به شناخت مفهوم دین و ابعاد آن در فصل دوم پرداخته شده است، سپس با توجه به بستر سازی “گفتگوی دینی” به عنوان هدف غایی طرح، فصل سوم به بررسی عوامل موثر بر آن اختصاص می یابد. از طرفی گفتگوی دینی نیازمند فضایی است متناسب با مفهوم دین و قداست آن، که در فصل چهارم در قالب هنر و معماری قدسی و ویژگی های آن به طور عام تبیین می شود. در ادامه فصل پنجم پژوهش  به بررسی معماری چهار دین توحیدی به طور خاص می پردازد تا راهکار های برآمده از موضوع به طور کامل بررسی گردد. سپس در فصل شش بستر مناسبی برای طرح انتخاب شده و نهایتا با بررسی نمونه های موردی در فصل هفتم، فصل پایانی به بیان فرایند تقرب به طرح و نیز ارایه طرح پایانی به عنوان فضایی متعلق به همه ادیان اختصاص یافته است.       
 
فهرست مطالب
 
عنوان                                                                                                               صفح
فصل اول: مقدمه و طرح تحقیق     
1-1- مقدمه  ………………………………………………………..    2
1-2- طرح کلی موضوع و مسئله تحقیق ……………………………    3
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق …………….    5
1-4- اهداف تحقیق     7
1- 5- سوالات تحقیق     7
1- 5- ساختار تحقیق ……………………………………..    8
فصل دوم: دین     
2-1- مقدمه ………..    10
2-2- مفهوم دین ……………………………    11
2-2-1- معنای لغوی ……………………….    12
2-2-2- معنای اصطلاحی دین …………………………    12
2-2-3- ابعاد دین .    13
2-3- منشاء دین ………………………………………………..    14
2-3-1- علل پیدایش دین ……………..    15
2-3-2- علل پذیرش دین ………………..    16
2-4- کارکرد های دین ………….    17
2-4-1- کارکرد های فردی …………………….    17
2-4-1-1-معرفت زایی …………………………….    17
2-4-1-2- کارکرد احساسی (بهداشت روانی …………    17
2-4-1-3- کارکرد اخلاقی و رفتاری  ……………………………………….    18
2-4-2- کارکرد های اجتماعی  …………………….    19
2-4-2-1- همبستگی  ………    19
2-4-2-2- آزادی و عدالت اجتماعی  ………………………    19
2-4-2-4- هویت سازی …………………………….    19
2-5- طبقه بندی ادیان ……..    20
2-5-1-  ادیان غیر توحیدی ………………………    20
2-5-2-  ادیان توحیدی …………………………………….    20
2-5-2-1- زرتشت …………………………….    21
2-5-2-2- یهودیت ……………………………………..    23
2-5-2-3- مسیحیت …………………………………….    26
2-5-2-4- اسلام ……………………….    29
2-6- مساله تعدد ادیان …………………………….    32
2-6-1- انحصار گرایی …………………………..    32
2-6-2- شمول گرایی ………….    32
2-6-3- کثرت گرایی ……………………………..    32
 2-7- نگاهی به اصول مشترک ادیان ……………………………………….    34
2-8- جمع بندی و نتیجه گیری ………………..    35
فصل سوم: گفتگوی ادیان      
3-1- مقدمه ……………………………………………………..    37
3-2- گفتگو ……………………………………………….    37
3-2-1- تعریف گفتگو ……………………………..    37
3-2-2- پیشینه گفتگو ………………………    38
3-3 گفتگوی ادیان ………………………………………………………………………………………….    39
3-3-1-  پیشینه گفتگوی ادیان ……………………………………………………….    40
3-3-2-  اهداف و آثار گفتگوی ادیان ………………………………………………..    41
3-3-2-1- تفاهم و درک متقابل ……………………………………………    42
3-3-2-2- تلاش برای نجات جامعه ی انسانی از بحران های موجود……………………………………………………………………    42
3-3-2-3- افزایش روحیه دینی در جهان ……………………………    44
3-3-2-4- همزیستی پیروان ادیان ……………………………………….    44
3-3-2-7- زمینه سازی شکل گیری تنوع فرهنگی …………….    45
3-3-2-8- درک حقایق تازه …………………………………………………..    45
3-3-3-  شرایط و قواعد گفتگوی ادیان ……………………………………………    46
3-3-3-1- وجود نکات اشتراک و افتراق ………………………………    46
3-3-3-2- احترام کامل به طرف مقابل و آزادی اندیشه او …    46
3-3-3-3- اقرار به جهل و تاکید بر تساهل …………………………..    47
3-3-3-4- تکیه بر مشترکات …………………………………………………    48
3-3-3-5- فراموش کردن اتفاقات گذشته و تمایزات سیاسی   اقتصادی
3-3-4-  موانع گفتگوی ادیان ……………………………………………………………    50
3-3-4-1- برتر انگاشتن خود …………………………………………………    50
3-3-4-2- مطلق فرض نمودن حقیقت ………………………………….    50
3-3-4-3- تکیه بر عناصر تمایز بخش …………………………………..    51
3-3-4-4- اهانت به طرف مقابل و مسخ عقاید او …………………    51
3-3-4-6- استفاده از معیارهاى متفاوت ………………………………..    52
3-3-5-  انواع گفتگو در گستره گفتگوی ادیان الهی ………………………..    52
3-3-5-1- گفتمان اخلاقی …………………………………………………….    53
3-3-5-1- گفتمان همسازگرایانه …………………………………………..    53
3-3-5-1- گفتمان پراگماتیستی ……………………………………………    54
3-3-5-1- گفتمان وابسته به موسسه ها یا نهاد های دینی ..    54
3-3-5-1- گفتمان تاریخی …………………………………………………….    54
3-3-5-1- گفتمان توطئه محور …………………………………………….    55
3-3-5-1- گفتمان مبلغ دینی ……………………………………………….    55
3-4- فضای گفتگو …………………………………………………………………………………………..    56
3-4-1-  فضضای گفتگو میان ادیان …………………………………………………    57
3-5- جمع بندی و نتیجه گیری …………………………………………………………………..    58
فصل چهارم: هنر و معماری قدسی     
4-1- مقدمه …………………………………………………………………………………………………….    59
4-2- امر قدسی ………………………………………………………………………………………………    60
4-2-1- شیوه های تجلی امر قدسی …………………………………………………    62
4-2-1-1- شیوه های مستقیم ……………………………………………….    62
4-2-1-2- شیوه های غیر مستقیم ………………………………………..    63
4-2-1-3- تجلی امر قدسی در هنر (امر قدسی و هنر) ………    64
4-3- هنر مقدس …………………………………………………………………………………………….    66
4-3-1- مفهوم هنر قدسی ………………………………………………………………..    67
4-3-2- شکل گیری هنر قدسی ………………………………………………………..    69
4-3-3- جایگاه هنر مند در هنر قدسی ……………………………………………..    70
4-3-4- نقش و کارکرد هنر مقدس ……………………………………………………    72
4-4- مکان مقدس ………………………………………………………………………………………….    73
4-5- معماری قدسی ………………………………………………………………………………………    75
4-5-1- اهداف و کارکرد های فضا و معماری قدسی ………………………..    77
4-5-1-1- ایجاد ناهمگونی در فضا …………………………………………..    78
4-5-1-2- ایجاد محملی برای اندیشه دینی …………………………….    79
4-5-1-3- زمینه سازی حیات معنوی ……………………………………..    81
4-5-1-4- ایجاد مکانی برای حضور ذات الهی …………………………    84
4-5-1-5- تجلی عوالم برتر در ساحت های نازل تر ………………..    87
4-5-2- ویژگی های فضا و معماری قدسی …………………………………………    90
4-5-2-1- ویژگی های منشا معنوی ……………………………………..    91
4-5-2-2- ویژگی های شیوه ی بیان …………………………………….    95
4-5-2-3- ویژگی های صورت ……………………………………………….    112
4-5-2-3-1- صفات کالبدی ………………………………………….    113
4-5-2-3-2- عناصر کالبدی ………………………………………….    118
4-5-3- عبادتگاه تجلی معماری قدسی در ادیان ……………………………..    122
4-6- جمع بندی و نتیجه گیری …………………………………………………………………….    124
فصل پنجم: عبادتگاه در ادیان توحیدی     
5-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………..    126
5-2- عبادتگاه زرتشتیان …………………………………………………………………………………    127
5-2-1- آتش ……………………………………………………………………………………..    127
5-2-2- جایگاه آتش ………………………………………………………………………….    128
5-2-3- تاریخچه آتشکده ………………………………………………………………….    129
5-2-3- معماری آتشکده …………………………………………………………………..    129
5-2-3- جمع بندی خصوصیات طرح آتشکده ………………………………..    132
5-3- عبادتگاه یهودیان …………………………………………………………………………………….    133
5-3-1- خیمه میعادگاه ……………………………………………………………………..    133
5-3-2- خانه مقدس ………………………………………………………………………….    134
5-3-3- کنیسه …………………………………………………………………………………..    136
5-3-4- جمع بندی خصوصیات طرح کنیسه ………………………………….    140
5-4- عبادتگاه مسیحیان ………………………………………………………………………………….    140
5-4-1- پیشینه کلیسا ……………………………………………………………………….    140
5-4-2- معماری کلیسا ………………………………………………………………………    142
5-4-3-  جمع بندی خصوصیات طرح کلیسا …………………………………..    144
5-5- عبادتگاه مسلمانان ………………………………………………………………………………….    146
5-5-1- مسجد …………………………………………………………………………………..    146
5-5-2- پیشینه مساجد …………………………………………………………………….    147
5-5-3- عناصر کالبدی مسجد ………………………………………………………….    148
5-5-4- جمع بندی خصوصیات طرح مساجد …………………………………    151
5-6- جمع بندی و نتیجه گیری …………………………………………………………………….    154
فصل ششم: شناخت و تحلیل بستر طراحی     
6-1- مقدمه ……………………………………………………………………………………………………..    156
6-2- شیراز ……………………………………………………………………………………………………….    156
6-2-1- موقعیت جغرافیایی شهرستان ……………………………………………….    157
6-2-1-1- مشخصه های جغرافیایی شهر شیراز ……………    157
6-2-2- ویژگش های جمعیتی …………………………………………………………..    158
6-2-2-1- دین …………………………………………………………………    158
6-2-2-2- فرهنگ ……………………………………………………………    159
6-2-3- ویژگش ها و مطالعات اقلیمی ………………………………………………..    159
6-2-3-1- باد ……………………………………………………………………    159
6-2-2-2- بارندگی …………………………………………………………..    160
6-2-2-3- دما …………………………………………………………………..    161
6-2-2-4- رطوبت ……………………………………………………………    162
6-3- مکان یابی پروژه ……………………………………………………………………………………..    163
6-3-1- معرفی سایت های پیشنهادی ……………………………………………….    163
6-3-1-1- سایت پیشنهادی اول ……………………………………..    164
6-3-1-2- سایت پیشنهادی دوم …………………………………….    165
6-3-1-3- سایت پیشنهادی سوم ……………………………………    165
6-3-2- انتخاب سایت بر اساس فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ………………………………………………………………………………………………..    166
6-3-2-1- اصول فرآیند تحلیل سلسله مراتبی ………………    167
6-3-3- معیار های انتخاب سایت و تعیین اولویت هر یک ……………….    167
6-3-2-1- نتایج حاصل از ورود معیار ها و گزینه ها در تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ………………………………………    168
6-3-4- انتخاب نهایی سایت ……………………………………………………………….    170
فصل هفتم: بررسی نمونه های موردی     
7-1- موزه ادیان جهان در تایوان Museum of World Religions …..    172
7-2- معبد ادیان ………………………………………………………………………………………………    178
7-2-1- طرح کلی مجموعه ………………………………………………………………..    179
7-2-2- فضای قدسی ………………………………………………………………………….    181
7-2-3- معابد کوچک و مجزای ادیان …………………………………………………    182
7-2- خانه عبادت و آموزش   House of prayer and learning …….    184
7-4- مرکز بین دینی دانشگاه دربی
 
 Mmulti-faith center of Derby university …….
    189
فصل هشتم: برنامه ریزی و فرآیند طراحی     
8-1- نیاز سنجی مخاطبین ……………………………………………………………………………..    195
8-2- ارایه برنامه فیزیکی …………………………………………………………………………………    197
8-3- روند طراحی ……………………………………………………………………………………………    201
8-3-1- تحلیل و بررسی سایت …………………………………………………………..    201
8-3-1-1- بررسی دسترسی های سایت ………………………..    201
8-3-1-2- شناخت کاربری های مجاور و موثر ……………….    202
8-3-1-3- بررسی پوشش گیاهی موجود در سایت ……….    202
8-3-2- شکل گیری طرح ……………………………………………………………………    203
8-4- معرقی طرح ……………………………………………………………………………………………    207
8-4-1- نقشه های طرح مجموعه ………………………………………………………    207
8-4-2- تصاویر طرح مجموعه ……………………………………………………………    210
فهرست منابع ……………………………………………………………………………………………………………    218
 
1-1- مقدمه
 
 “دین در بیانی کلی مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتى است که براى اداره امور جامعه انسانى و پرورش انسان ها می باشد.” (ساجدی، 1384) دین از وجوه امتیاز بشری است ، تاکنون هیچ حیوانی نشانه ای از یک حیات دینی بروز نداده و در هیچ دوره ای، بشر عادی از ایمان به عقیده خالی نبوده است، یعنی دین حقیقتی است که چشمه جوشان فطرت بشری ،خواه ناخواه انسان رابه سوی آن فرا می خواند به همین روی، فلسفه وجودی دین نیز چیزی جز پاسخ صحیح و نظام مند به این دغدغه فطری بشر نیست.(فیض آبادی، 1390، ص1) انسان هیچ گاه نتوانسته است بدون دین زندگی کند. ممکن است گاهی برخی جوامع به معنای اجتماعی دین، لائیک بوده باشند اما در واقع انسان ها در اکثر مواقع به دنبال پناهگاه دینی بوده اند. (اسدی، 1385، ص62)
 
امروزه بیشتر به سبب پیشرفتگی و کثرت وسایل ارتباطی آدمیان تقریبا از هر چیز در جهان پیرامونشان می گذرد با خبر می شوند و این امر سبب شده است که “جهان هر فرد انسانی” در قیاس با جهان های پدران و نیاکان، گستره ای صد چندان بیابد. (ریچاردز ،1989، ص10)
 
به این ترتیب در خلال قرن گذشته آگاهی و هشیاری تازه ای از تکثر مذاهب عمده پدید آمده است. روند فراگیر مدرن سازی، آگاهی از خصلت بنیادی تنوع دینی را تشدید کرده است. این هشیاری جدید پیوندی نزدیک با تفاوت های فرهنگی دارد، تفاوتهایی که ادیان گوناگون حامی و پشتیبان آن بوده اند. زیرا هر یک از ادیان، بینشی متفاوت به معنای غایی و نهایی حیات و ماهیت و سرشت ازلی واقعیت عرضه می دارد. در این میان آنچه تازه می نماید، واقعیت ادیان چندگانه نیست بلکه درونی ساختن آگاهی از تکثر بنیادین در ضمیر معتقدان به ادیان می باشد.(اشمیتز،1380،ص255)
 
“گفتگو به عنوان تعامل سودمند عناصر متفاوت؛جوهر جهان است. به برکت گفتگوست که ما آدمیان به مرتبه عالی ترین جلوه خلقت نایل می شویم.” (سوئدلر،1385، ص2) گفت و گو در دین نیز ضرورت بسیار مهمی برای همه متدینان است. زیرا مهمترین مساله باقی ماندن دین آن هاست و در غیر این صورت بنیاد گرایی هم بی فایده خواهد بود. (اکرمی، 1383، ص1) در طول تاریخ نیز ادیان با یکدیگر گفتگو کرده اند و تاثیر و تاثر داشته اند تا امروزه بدین جا رسیده اند.(سروش،1378، ص78)
 
در فرآیند گفتگو فضا یا محیط فیزیکی دارای اثر بسزایی است که  اغلب نادیده انگاشته می شود. این در حالی است که بنا به نظر جان لنگ، نظریه پرداز حوزه روانشناسی محیط، می توان از طریق سازماندهی مناسب فضا ها و ایجاد عملکرد های تعاملی متنوع به سطح مناسبی از ارتباطات جمعی و گفتگو دست یافت.( Lang,1987 )
 
در این راستا موضوع این رساله، طراحی مرکزی است جهت تعامل و گفتگوی موثر ادیان با یکدیگر. برای این منظور با شناخت فرآیند گفتگو میان ادیان، پیش نیاز ها و موانع آن، عوامل کالبدی موثر در ایجاد همزیستی مسالمت آمیز و گسترش تعاملات سازنده ادیان بررسی می شود و تاثیر آن بر زندگی انسان، روابط جوامع و گسترش صلح و آرامش مورد توجه قرار می گیرد. 
 
 1-2- طرح کلی موضوع و مسئله تحقیق
 
 بررسی تاریخ ادیان نشانگر آن است که بشر طی قرون متمادی باور های دینی متعددی را تجربه کرده است. تنوع نام ها، اعتقادات و مناسک به حدی است که شناخت هریک و تشخیص نکات اشتراک و افتراق میان ادیان نیازمند پژوهش های بسیار است. در نگاه بسیاری این انگاره وجوددارد که دیوار های بلند و غیر قابل نفوذی میان ادیان کشیده شده. گویی ادیان راه هایی مستقل با مبدا، سرمنزل، مرکب و توشه ای متفاوتند و هیچ زبان و ادب مشترکی میان آنان نیست. این استنباط همواره موجب جدایی متدینان بوده و بر بلندای دیوار تفرقه میان ادیان افزوده است و کینه ها و تعصبات دینی را به اصلی ترین عوامل دشمنی بدل ساخته است. (غلامرضا کاشی، 1387،ص68)
 
این در حالیست که اگر به ریشه توجه انسان به دین بنگریم متوجه می شویم آرامش جویی و سعادت طلبی نهایت توقع انسان از دین است.انسان همواره به دنبال این بوده که با دین و پناه بردن به تکیه کاهی ماورایی خود را آرام کند و روح نگران خویش را آرامش بخشد. از منظر دین هم باید گفت که اکثر ادیان چنین ادعایی دارند و هدف خویش را آرامش و صلح و سعادت بشری معرفی می کنند. پس بر این مبنا هدف ادیان آرامش آرامش و سعادت بشری و هدف انسان از توجه به دین آرامش جویی و سعادت طلبی پایدار است. (اسدی، 1385، ص62)
 
در این که ادیان بزرگ جهان فرهنگ گفتگو را به رسمیت می شناسند هیچ تردیدی نیست. اسلام مدعی است که دین صلح است و مسیحیت ادعا میکند که دین عشق و محبت استو در غیاب گفتگو، نه صلح امکان پذیر است و نه عشق و محبت. بنابراین ادیان بزرگ جهان همگی طرفدار گفت و گو هستند و شاید بتوان گفت از جهت پذیرش اصل گفت و گو تفاوت چندانی ندارند. با این حال پیروان این ادیان از این جهت بسیار متفاوت و متنوع هستند.(برومر، 1385،ص4)
 
در تمامی ادیان می توان بنیاد گرایانی را یافت که گفت و گو را بر نمی تابند و در کنار آن ها دینداران روشنی اندیشی هستند که به گفت و گو رغبت نشان می دهند. وینسنت برومر عقیده دارد آن دسته از دیندارانی که گفت و گو و تعامل را بر خصومت و تصادم ترجیح می دهند به منطق دین نزدیکترند.(برومر، 1385،ص4) “اگر این چارچوب مبنای گفتگوی ادیان قرار گیرد می توان فضای مناسبی برای گفتگو ایجاد کرد. یعنی از مبنای کلی شروع کرد و از جزییات اختلاف بر انگیز دوری نمود.” (اسدی، 1385، ص63).
 
گفتگوی ادیان نیازمند بستری تا بتواند در آن شکل گیرد، بستری که در درجه اول تعاملات اجتماعی افراد از ادیان متفاوت را ممکن ساخته، آن را تقویت سازد و از سوی دیگر خود موجب بروز اختلافات نباشد. فضایی که همگان از ادیان مختلف آن را متعلق به خود بدانند، مکانی برای بیان و تبادل آزادانه عقاید دینی.