مطالعات طراحی مرکز توریستی گردشگری دزفول با رویکرد معماری ایرانی
 
فهرست کلی مطالب
چکیده
مقدمه
تعاریف
فصل اول مطالعات پایه
بیان مسئله
اهداف
ضرورت
روش تحقیق
فصل دوم مبانی نظری
فصل سوم استانداردها و ضوابط
فصل چهارم برنامه فیزیکی و ریز فضاها
فصل پنجم اقلیم و موقعیت قرارگیری
فصل ششم طراحی سایت 
فصل هفتم تاثیر گذاری رویکرد به موضوع
فصل هشتم نمونه های موردی و تطبیقی
تحلیل نمونه های داخلی
تحلیل نمونه های موردی خارجی
فصل نهم ایده و کانسبت
حجم بنا
طراحی
فصل دهم سازه و تاسیسات
فصل یازدهم منابع و ماخذ     
 
 
بخشی از مبانی نظری
دز پل ، دژ پل و در اصطلاح محلی آنرا دزفیل و دژپیل گویند و معرب آن دسفول است . دزفول در زمان ساسانیان همزمان با پلی که در کنار آن بر روی دز به منظور برقراری ارتباط بین پایتخت جدید یعنی جندی شاپور و شوشتر ساخته شده ، بنا گردیده است . 
دزفول در اصل اندامیش نام داشته و تا اوایل قرن سیزدهم نیز به همین نام بوده است . احتمالا نام دزفول یا دزپل از نام همان پل مشتق گردیده است . معمولا دز به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور از یک دژ طبیعی می باشد که در 48 کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی از مهمترین استحکامات کوهستانی ایران به شمارمی آید . 
یکی از محله های قدیمی شهر اندامیش روناش است ، ( در قرن چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز معروف بوده است ) ، که در سمت راست رود دز واقع بوده و هنوز خرابه هایی به همین نام باقی است . 
مقدسی گاهی آنرا فقط به نام شهر قنطره یعنی شهر پل نامیده است .
شهر دزفول در روی تپه ای به ارتفاع 210متر از رودخانه بنا شده و سردابهای عمیقی دارد که برای فصل گرماست ، دزفول مانند شوشتر مدتها تحت الشعاع جندی شاپور بود و پس از ویران شدن شهر اخیر ، دزفول رونق بیشتر یافت ، سپس به سبب عدم توجه به تعمیر شبکه عالی آبیاری عهد ساسانی ، شهر و اطرافش آسیب بسیار دید .
دزفول از هجوم مغول محفوظ ماند ولی بعد تحت فرمان ایلخانان درآمد ، در مقابل امیر تیمور مقاومتی نشان نداد . نادر شاه چند بار به دزفول آمد و برای حفظ آن در مقابل لران قلعه دز شاه را در چند کیلومتری شمال شرقی شهر بنا نهاد . در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی زراعت نیل در اطراف دزفول رایج شد و به سرعت توسعه یافت و تا رواج رنگهای خارجی رونق بسیار داشت و از کالاهای عمده دیگر آن قلم نی بود که تا قسطنطنیه و هند صادر می شد . بر اثر وبای سخت سال 1247 هجری قمری در شوشتر ، دزفول چندی کرسی خوزستان گردید . "  
در کتاب سرزمین و مردم ایران در مورد دزفول چنین آمده است :
" زمانی که شهرهای شوش و جندی شاپور رونق خود را از دست دادند اهالی این دو شهر و مردم اطراف آنها به دزفول که در آن زمان موقع خوبی داشته مهاجرت کردند . دزفول معرب دژپل یکی از قدیمی ترین شهرهای خوزستان است و سابقا به آن قصر روناش می گفتند ، پادشاهان ساسانی برای نگاهداری پل دزفول دژی در ابتدای آن ساختند و اسم دژپل ( دژ + پل ) از همان زمان بر روی این شهر نهاده شد ، گویند دژپل را اردشیر بابکان بنا نهاده است . شاپور اول پلی آجری و طولانی با 42 چشمه بر روی رود دز ساخت که هنوز باقی است . "   
3 - مادام دیو لافوا در کتاب ایران ، کلده و شوش در مورد دزفول چنین می نویسد : 
" .... نایب الحکومه به همراهی میرزاهای خود برای ادای وظیفه به دیدن ما آمد و عقیده داشت که در این فصل بارانی ما نباید از دزفول بیرون رویم . در ضمن صحبت گاهی ما را در جریان امور ولایتی می کرد . مثلا می گفت شهر دزفول رو به ترقی است و شایستگی دارد که حاکم نشین و مرکز ایالت باشد و از هر حیث از شهر شوشتر ، بهتر است . جمعیت آن نسبت به چند سال قبل مضاعف شده است و تجارتش هم طوری رونق گرفته که شوشتر نمی تواند با آن رقابت کند . 
در دشتهای حاصلخیز اطراف گندم زیادی بدون زحمت به عمل می آید و پشم گوسفندان این ناحیه در خوبی و لطافت شهرتی دارد . مخصوصا " زراعت نیل ، کارخانه های رنگرزی آن را رونق داده است و با اینکه به طرز قدیم کار می کنند باز نخ رنگین زیادی برای بافندگان چادرهای آبی و سفید که عموما زنهای متوسط و فقیر به سر می اندازند فراهم می سازند . 
منشی ها هم از گوارایی و شیرینی آب دزفول و خنکی زیرزمین هایی که در تپه زیر شهر حفر شده و خوبی طرق و شوارع شهر و اطراف تعریف می کردند . چون صحبت از خوبی طرق و شوارع به میان آمد ، " مارسل گفت " صحیح است اما کمی آب در کوچه ها هست که اگر شلوارها را تا کمر بالا بکشید ممکن است از آنها عبور کنید . " 
یکی از میرزاها با تعجب گفت " آب در کوچه ... این خود یکی از محسنات این شهر است زیرا که در فصل " زمستان در این کوچه ها سیل جاری می شود و کثافاتی را که در طول تابستان در آنها جمع شده بکلی با خود می برد و شهر تمیز می شود و اضافه کرد که شهر دزفول در خوبی ضرب المثل است . ایرانیان می گویند : " کسی که شهر دزفول را نبیند و بمیرد از زندگانی بهره ای نداشته است " .  
حاج نجم الملک در سفرنامه خوزستان وضع را در سال 1299 هجری قمری چنین شرح می دهد : 
" رود دز از طرف شمال شرقی وارد می شود ، در نصف شهر می پیچد از طرف مغرب و جنوب شهر جاری می شود بسمت شرق و پلی عظیم بر روی رود از قدیم زده اند ، آثار غریبه است ، فی الجمله تعمیری لازم دارد ، این پل سیصد و شصت ذرع است و دو دامنه سی ذرع و عرض هفت ذرع و ارتفاع 12 ذرع و عدد چشمه ها بیست عدد ... نرخ اجناس در دزفول خیلی تنزل دارد ، نان تبریزی سه شاهی ، مرکبات شش عدد الی ده عدد یک شاهی ، آجر پخته هزاری 6 قران ، گچ خرواری سی شاهی و من دزفول معادل است با دو من تبریز ...   
مادام ژان دیو لافوا در سفرنامه خویش ( قریب یکصد سال پیش تالیف شده است ) درباره دزفول می نویسد : عربستان ( خوزستان ) که یکی از مهمترین ایالات جنوب غربی ایران است اکنون در تحت حکمرانی حشمت السلطنه عموی شاه قرار گرفته است که به طور دلخواه بر آن حکمرانی می کند . این شاهزاده عیاش است و پیوسته از جایی به جای دیگر نقل مکان می نماید ، ایام بهار را در دزفول که طراوت و صفای خاصی دارد می گذراند و در سایر فصول سال در شوشتر و حوالی آن اقامت می کند و در مواقع غیبت خود ادامه امور دزفول را به نایب الحکومه می سپارد .   
4 - آثار و بناهای تاریخی دزفول 
الف : آثار قبل از اسلام 
-    چغامیش : 
-    در جلگه ای که آبادی های شاه آباد در شمال و شلگهی در غرب و کهنک در شمال شرقی ، دولتی و جلیعه در جنوب آن واقع اند ، در میان دشتی وسیع ( 40 کیلومتری جنوب شرقی دزفول ) چند تپه گلین به نام چغامیش قرار گرفته اند . تپه ها مرکب اند از یک تپه بزرگ و نسبتا مرتفع و چند تپه کوچک که در جنوب و جنوب غرب آن واقع اند .  
چغامیش پوشیده از کوزه شکسته های فراوانی بود که پس از اولین مطالعه و بررسی روشن شد از عهد پیش از خط باقی مانده اند . 
کاوشگرهایی که از سال 1961 تا 1966 میلادی توسط موسسه شرقی دانشگاه شیکاگو انجام گرفت نشان داد که چغامیش شهری از دوران پیش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود سی و چهار قرن پیش از میلاد می رسد . 
با همه قدمتی که شهر دارد ، باز هیچ چیز نشان دهنده آغاز کارها نیست ، همه چیز گواهی می دهد که دستان کار کشته ای در آنجا به کار مشغول بوده اند و مردم از قرنها و حتی از چندین هزار سال پیشتر در آنجا سکنا داشته اند . فرهنگهای ابتدایی که از روی سبک خاص کوزه گری و سفالهای خوش ترکیب آن مشخص می شود جانشین یکدیگر شده اند . این فرهنگها به حدود شش هزار سال پیش از مسیح می رسد و تا این زمان کسی آن را نمی شناخته است . خصلت این دوران را سفالهایی که سخت صیقل یافته روشن می سازد ، اغلب این سفالها با موضوعهایی نقاشی شده که به طرز شگفت انگیزی به نسبت آن زمان  پیش رفته بوده است ، سفالهای دورانهای بعدی با نقشهای هندسی تزئین شده که تنگ هم و با موتیفهای مخصوص قلم خورده است . این پایه مقدماتی است که بعدها دوره پیش از تاریخ را تشکیل داد و خیلی جلوتر از زمانی است که نقشهای تصویری پدید آمد . 
آخرین مرحله پیش از تاریخ سرشار از سفالهایی است از نوع سفالهایی که سالها پیش در شوش کشف شد . 
در یکی از مراحل پیش از تاریخ شهر چغامیش به طرز قابل ملاحظه ای گسترش یافته است ، سطح آن از 16 هکتار بیشتر است . اهالی به کشاورزی اشتغال داشته اند و این از روی داسهای تیغه سنگ چخماقی و دستاسها و کج بیلها روشن می شود .  
آثار بدست آمده به خصوص سفالهای پاره ای دوره ها به اشیایی که از بین النهرین به دست آمده شباهت دارد . با وجود این مردمان چغامیش اگر چه مجزا نبوده اند ، دارای فرهنگ خاص بوده اند ، با ویژگی ایرانی و وابسته به ایران جنوب شرقی ( دشت پرسپولیس و پازارگاد ) . 
تمدن پیش از خط به دست کسانی که به آنجا برده شده که بر روی خرابه های شهرهای پیش از تاریخ به زندگی پرداخته اند . و بخصوص با فرهنگهای پیشین خود تفاوت داشته است ، این تمدنی بود همانند آن که در همان عصر در بین النهرین سفلا وجود داشته است . 
به این ترتیب چغامیش دلیلی به دست می دهد که دشت شوش بخش لاینکف تمدن پیش از اختراع خط بوده است نه آنکه پاره ای از مختصات فرهنگی خود را به سادگی از دیگران گرفته باشد . 
می توانیم در باره تلاشهای ساکنان قدیم چغامیش نظر دهیم . مقدارها سفال به ابعاد و شکلهای مختلف از آنجا بیرون آمده است . از قوطی کوچک بزک گرفته تا خمهای بزرگ ثابت که برای انبار کردن آذوقه به کار می رفته است همه منعکس کننده اشتغالهای اهالی و کارهای مربوط به محله های مختلف شهر است . چند شیئی کیشی نشانه هایی از زندگانی مذهبی به دست می دهد . 
از آن جمله است یک ظرف آجری که دو دهانه قرینه دارد و با طرح برجسته ای ماری را نشان می دهد که گلوی بز ماده ای را می گزد . 
این موضوع اشاره ای است به نبرد میان نیروهای اهریمنی و چارپایان اهلی که برای بقای آدمی آن همه اهمیت داشتند .
یک ظرف کیشی دیگر که گرداگردش با طرحهای هندسی قلمزنی شده است شیرهایی را نشان می دهد که ماری دور دو به دو آنها پیچیده است ، با مردی ماهی به دست . 
در میان چیزهای فراوان و مختلف دوران پیش از خط آنچه از همه پر معنا تر بود و ما را بهتر به چگونگی آن دوران آگاه کرد اثر مهرهای استوانه ای بر روی گل نرم بود . 
بر روی قطعات گلها که با ریسمان بر روی ظرف بسته شده اثر ریسمان مشاهده می گردد ، این چیزها سرچشمه آگاهیهای بی اندازه گرانبها درباره زندگی اقتصادی این دوره است . از آن گذشته تماشای آنها معلومات ما را درباره هنر و جنبه های دیگر تمدن پیش از خط بسی غنی می کند . صحنه ها و موضوعهایی که صدها اثر مهر یافته شده در چغامیش نشان می دهند بسیار تنوع دارد . در این نقشها جانور و آدم و دیو هر کدام به فعالیتی سرگرم اند و ساده ترین این طرح ها که تنها جانوران گیاهان را نشان داده از هنر پیشرفته حکاکی روی سنگ حکایت می کند . 
حالتهای اصلی جانوران با برجستگیهای دقیق تجسم یافته است . اگر هنرمندان به طور کلی از واقعیت الهام می گرفته اند اسیر اوهام نمی شده اند . موجودات غیر واقعی مانند بز کوهی دو سر با شیری که مانند آدم زانو زده آزادانه با دنیای واقعی در آمیخته است . 
در آنها صحنه های فعالیت انسانی با واقع بینی ترسیم شده است . از جمله در آنها مردانی دیده می شوند که بز و گوسفندی را راهنمایی می کنند ، قسمت های خالی صحنه عموما با ظرفهایی پر شده که ظاهرا شبانان و ماست بندان به کار می برده اند بر روی دو قطعه گل که اثر یک مهر منعکس است دو زن دیده می شود . یکی که سمت راست نشسته نخ می ریسد و دیگری مشکی دو دهانه را می زند . 
مشک عنصر تازه ای است میان هنر تصویری و نگارش ابتدایی شکل آن همانند علامت تصویری است که از پیش دانسته ایم در سومری به معنای " شیر " بوده است ولی پیش از اکتشاف این تصویر ما رابطه اش را با شیر نمی دانستیم . 
این نمونه های هنر تصویری با همه اهمیتی که از نظر حالت هنری و آگاهی ما به زندگی این دوران دارند دارای ارزشهای هستند بسی از این بالا تر و درست بگوییم سند نخستین دستاوردهای بشری هستند که ارزش جهانی داشته اند . 
یکی از این نمونه ها نخستین سند است که بشر از موسیقی به عنوان شکل هنر سازمان یافته دارد . این یک گروه نوازنده را نشان می دهد که نیاکان های ارکسترهای بعدی را مجسم می کند ، بر روی اثر مهرهای بسیاری به روشنی نقش چنگ بزرگ راستی دیده می شود که پشت آن نیم رخ نوازنده ای که بر روی زانو نشسته پیدا است . از روی تکه های بسیار توانستیم طرح این مهر را از نو ترکیب کنیم و شکلش را در آوریم . 
بخش بزرگی از مهرهای بدست آمده در چغامیش موضوعهای نظامی را نشان می دهد ، بر روی دیگر جاها نمونه هایی از جنگلها دیده شده است . روی یک اثر مهر چهره بزرگ تیراندازی دیده می شود که تجهیزاتش جزء به جزء پیداست . 
این صحنه که تا به امروز در هیچ کجا مانند ندارد گروهی مرد را نشان می دهد که با گامهای فشرده راه می روند . گویا یک واحد نظامی آزموده و با انظباط است ، طرح دیگری که بدبختانه ناقص است به ظاهر تعداد زیادی کمان را نشان می دهد که چه بسا از مقدار ذخیره یک انبار حکایت دارد ...  
 
 
 
 
 
 
 
ب – پل قدیمی دزفول 
" این پل که دو منطقه غربی و شرقی دزفول را به هم متصل می سازد و در حقیقت رابط راه دزفول – اندیمشک می باشد ، بر پایه های پل قدیمی ساسانی بنا شده است . و به روزگار عضدالدوله دیلمی و به دوران صفویه و در عصر قاجاریه نیز تعمیر و ترمیم گردیده است . اکنون پل دارای چهارده دهانه بزرگ می باشد که آبرو رودخانه است و در بین هر دو دهانه بزرگ یک طاق نمای کوچک که بر سطح پایه جسیمی قرار گرفته و به وسیله پله کانی به سطح بستر رودخانه راه دارد ، ساخته شده و به این ترتیب دوازده طاق نما در بین طاقهای اصلی پل قرار گرفته اند."  
جرج کرزن در مورد پل قدیم دزفول می نویسد : 
"در حدود غربی خاک بختیاری و حوزه نهایی آب دز شهر جالب توجه دزفول واقع گردیده است ( دزفول – دزپل ) . این نام به واسطه پل باشکوه مجاور آنست که بدون شک بدروهع ساسانیان متعلق است . 
قسمت زیرین این پل از سنگ است و قسمت فوقانی که آجری است ظاهراً قدیمتر می نماید ، 430 یارد طول و بیست و دو طاق به شکل و اندازه مختلف دارد و مثل پل دیگری در همان حدود خراب افتاده است . 
دو تا از طاقها اخیراً فرو ریخته است ، اما در شوشتر ارتباط بین دو ساحل برقرار است، در طرف سرچشمه رودخانه چند آسیاب بر صخره ها ساخته اند که بوسیله پلهای سست بنیاد با سنگ فرش بهم مربوط شده است ، این آسیابها به وسیله جریان رودخانه کار می کند و منظره دیدنی دارد. "  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
پ- اتاق آقامیر 
در کوچه آقامیر در خیابان سیروس دزفول یک ساختمان نیمه ویران به نام اتاق آقامیر یا منزل آقامیر یا محل آقامیر باقی مانده است و پس از گذراندن سابات ها ( سعباتها ) و دالان های پیچ در پیچ در نزدیکی " قمش سر به تاق آقامیر " این عمارت ویرانه با نقش و نگار در و دیوار شکسته وجود دارد . طول ضلع غربی عمارت 30/12متر و عرض جبهه ایوان ورودی پنج متر است و این ایوان از پنج طاق رومی محدب و پنج طاق رومی مقعر که پشت سر هم قرار گرفته اند سقف بندی شده است . در این ایوان و بر دیوارهای آن نقاشی های اسلیمی زیبایی با زمینه قهوه ای و نقوش سفید خودنمایی می کند و در مرتبه دوم عمارت که گوشواره مانند است از انواع همین نقوش نفیس هنوز باقی مانده است . بنا ، نوسازی و تعمیر شده است و دارای یک اتاق با طاق رومی و سه دهانه ورودی به اتاقهای گچین و طاقچه ها است . در سمت چپ اتاق به صورت دهانه یا قوسی رومی در آمده و دو طبقه است . دو قطعه گچبری که بر دیوار جنوبی اتاق طبقه دوم باقی مانده ، دارای نقش اسلیمی و زیبایی می باشد . در فاصله کمی از این بنا قمش آقا میر که آب انباری است با پلکانی که از چندین متر پایین تر از سطح زمین ، آب را از مجرای زیر زمینی بالا می آورده اند و دارای طاق و پلکانی بوده و آن را در لهجه دزفولی " قمش " می خوانند وجود دارد . از این قمش ها در دزفول هنوز آثار تعدادی باقی و از آن جمله قمش آ مهدی است . 
مقداری دورتر از اتاق آقا میر بنای " شوادون " آقامیر وجود دارد . شوادون در لهجه دزفولی به معنی شبستان است و از دیرباز مرسوم بوده که برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان در درون سردابه هایی عمیق که از تابش آفتاب محفوظ بوده است ، ساعات گرم روز را می گذرانیده اند ، بدیهی است چون استفاده از این سردابه ها یا شوادون ها ضرورت زندگی ساکنین این منطقه بوده و به تناسب مکنت و ثروت و تفنن و تشخص صاحبان خانه ها در ساختمان آنها ذوق و ظرافت و سلیقه و هنرهای معماری و تزیینی به کار می رفته است . 
که از نمونه های مشخص این شوادون های زیبا را می توان شوادون آقا میر که اکنون مخروبه است و شوادون منزل مهدوی نزدیک بقعه شاه رکن الدین را مثال زد . 
ت – حمام وزیر 
در خیابان سی متری نزدیک پل جدید دزفول و نزدیک به " اسیوهای رعنا " در کوچه باریکو ، حمام وزیر واقع است . در رختکن حمام فعلا دو ستون سنگی با تراش مارپیچی باقی مانده است . یکی به قطر20/1 متر و ارتفاع 80/1متر که در 92 سانتی متری بریده شده و یا شکسته شده و دوباره متصل گردیده است سر ستون به ابعاد 65×65 ×65سانتی متر می باشد و آثار دو سر ستون در بدنه شمالی ایوان رختکن حمام باقی مانده است . سقف ستون ها و سقف ایوان رختکن دارای چهار طاق رومی بلند ، دو قسمت اصلی و یک ایوان شاه نشین با سقف طاق رومی و بر گرداگرد پایه های سقف یکی از ستون های للچکی های مهندسی منظم از گچ جلب توجه می کند . 
در اول کوچه باریکو نزدیک به حمام وزیر چهار قطعه ستون سنگی شکسته و دو قطعه ستون سنگی یا پایه آن با نقش مارپیچی ظریف فرو افتاده که از حمام وزیر خارج کرده اند 
ث – حمام کرناسیون 
در کنار رودخانه در شهر دزفول در محله قدیمی کرناسیون وجود دارد که با وجود تعمیرات مکرر اسلوب بنای قدیمی است و دارای رخت کن و صحن و ایوان تکراری مقعر و محدب است . 
ج- ایوان کرخه 
در بیست کیلومتر شمال غربی ویرانه های شوش و تقریباً به همین فاصله در جنوب غربی شهر دزفول آثار کاخ معظمی از دوره ساسانیان ، طرف راست رود کرخه پدیدار است که ساکنین آن حدود آن را به نام کوت کرخه می نامند . نام درست این مکان ایوان کرخه بوده و به همین اسم نیز در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است . ضمن آثار موجود بقایای باروی عظیمی دیده می شود که محوطه کاخ را محصور نموده و هر طرف دروازه هایی به فواصل معین دارد ، در سمت مشرق محوطه به فاصله تقریباً 300 متری گوشه جنوب شرقی آن ساختمان طویل آجری موجود بوده که امروز نصف بیشتر آن از بین رفته و نیمه کمتر آن سرپا مانده است . از روی نیمه باقیمانده این کاخ ویران چنین دستگیر می شود که ساختمانی به طول 46 و عرض 5/14 متر بر فراز باروی شرقی این محوطه وجود داشته و با در نظر گرفتن طاق هلالی آجری و سایر مشخصات بنا معلوم می گردد که تالار باشکوهی را تشکیل می داده است که از طریق آن می توانسته اند جریان آب کرخه و جلگه پهناور خوزستان را تا چندین فرسخ بنگرند . در این کاخ آثار ساختمانی تالار بزرگ باشکوهی برجای مانده است که مخصوص اجرای مراسم درباری پادشاهان ساسانی بوده است . 
و.....