مطالعات طراحی دهکده توریستی کوهستانی با رویکرد اکوتوریسم کوهستانی دماوند
 
فصول و فهرست کلی مطالب
مقدمه
تعاریف
فصل اول مطالعات پایه
فصل دوم مبانی نظری
فصل سوم اقلیم و موقعیت قرارگیری
فصل چهارم استانداردها و ضوابط
فصل پنجم برنامه فیزیکی و ریز فضاها
فصل ششم نمونه های موردی و تطبیقی
فصل هفتم  ایده و کانسبت
فصل هشتم سازه و تاسیسات
فصل نهم منابع و ماخذ 
 
مقدمه
 
كوه مهمترین كانون اكولوژیكی كره زمین است،  كوه ها يك پنجم سطح خشكي هاي زمين را تشكيل مي دهند و مسكن حداقل  10  درصد از جمعيت جهان در اين نواحي قرار دارند. بيش از نيمي از جمعيت جهان به آبخيزهاي كوهستاني وابسته اند. كوه ها سرچشمه اصلي منابع آب شيرين جهان هستند كه بدون آن حيات موجودات زنده ممكن نيست.
    
مطابق یك اصل بوم شناختی (ecologic) هر اندازه پستی و بلندی یا چین و شكن منطقه ای بیشتر باشد، «تنوع زیستی» یعنی گوناگونی جانوران و گیاهان آن منطقه، بیشتر خواهد بود. به این دلیل در كوه ها، گونه های بسیار متنوع جانوری و گیاهی را می توانیم ببینیم، پاره ای از گونه های گیاهی در سمت سایه گیر صخره ها و دامنه ها و پاره ای دیگر در سمت آفتاب گیر رشد می كنند. پاره ای از آنها در ارتفاع های پایین كه گرمتر هستند و پاره ای دیگر در ارتفاع های بالاتر كه سردتر هستند می رویند.
جانوران گوناگون هم با استفاده از پوشش گیاهی متنوع و در پناه امكانی كه صخره ها و غارهای كوهستان برای زیست آنان فراهم می سازد، جمعیت های قابل توجهی را شكل می دهند. به این ترتیب، در مجموعه كوهستان ها و كوهپایه ها، «گیا» (حیات گیاهی منطقه = flora) و «زیا» (حیات جانوری منطقه = fauna) تنوع چشم گیری دارد. حال سوالی که در این قسمت مطرح میشود این است که :اکوسیستم  كوهستاني از چه توانمندي هايي برخورداراست ؟ و به چه دلیل و توسط چه کسانی در حال نابودی است ؟ ایا واقعاً او اهمیت این اکوسیستم را احساس نمی کند؟
 
اهمیت اکوسیستم کوهستان  :
 
    كوه ها همانند سدي در برابر جريانات هوا قرار دارند. اين امر موجب بروز بارش در ارتفاعات مي شود. كوه ها در تمام نقاط دنيا فيلتر ورود هواي پاك به مناطق شهري هستند. 
    
    وزيدن بادها و شرايط متحول جوي به علت حضور فيزيكي ناهمواري هاي كوهستان است. در حقيقت كوهستان ها، آب و هوا را تغيير مي دهند و آب و هوا، كوهستان ها را تحت تاثير متقابل قرار مي دهد. 
    
    از نظر طبيعي كوهستان ها حلقه ارتباطي گردش آب (هيدرولوژي) ميان رطوبت آسمان در جو، با زمين و جريان هاي سطحي و زيرزميني آن است. بنابراين، وجود رشته كوه هاي البرز در شمال و زاگرس از شمال غربي تا جنوب شرقي فلات ايران است كه كشور پهناور ما را از منابع نسبتا خوبي برخوردار كرده است. 
    
    حفاظت از تنوع گونه هاي گياهي و جانوري نقش تعيين كننده اي در اقتصاد شهرها، جوامع كوهستاني بويژه در ايجاد مشاغل پايدار براي آنها دارد. به همين دليل، براي حفاظت از آنها احتياج مبرم به تحقيق، مطالعه و آموزش است. تخريب و برداشت بي رويه در زمينه هاي مختلف، باعث آسيب پذيري زيستگاه شده و نسل تعدادي از گونه هاي گياهي و جانوري را در معرض تهديد جدي و خطر انقراض قرار داده است.
    
    كارشناسان معتقدند اهميت كوه ها در تنظيم آب و هواي جهان اگر بيشتر از جنگل هاي باراني نباشد، به يقين كمتر نيست. در اين اكوسيستم، مخازن عظيمي از گونه هاي ارزشمند گياهي و جانوري وجود دارد و جنگل هاي واقع در اين مناطق، مخازن ژنتيكي بسيار بزرگي در طبيعت هستند.
    
    مناطق كوهستاني در معرض شرايط سخت محيطي مانند دماي پايين، بادهاي شديد و تند، حساسيت بالا، نوسانات بالاي درجه حرارت و فرآيند كند ترميم قرار دارند.
    
    تحقيقات نشان مي دهد كوه ها در تامين غذا، گذراندن اوقات فراغت و زيستگاه موجودات نيز نقشي مهم ايفا مي كنند، اين مناطق همچنين از اصلي ترين مراكز سكونت، صنعت و كشاورزي هستند و به همين دليل گوناگوني فرهنگي فراواني در اين عرصه ها مشاهده مي شود و توانايي بالقوه اي براي توسعه اكوتوريسم دارند.
    
    كوه ها جزاير تنوع زيستي و محل زندگي گونه هاي بي نظير و بي شماري از گياهان و جانوراني است كه در هيچ جاي ديگر اين كره خاكي يافت نمي شود.
    
    در شرايط سخت آب و هوايي، محدوده تطابق انساني و بيولوژيكي در مناطق كوهستاني فراتر مي رود و در ارتفاعات بالاگياهان و جانوران بومي مكانيسم هاي تطبيقي ويژه اي را در خود توسعه داده اند. 
    
    بعضي گياهان وحشي در شرايط سخت كوهستان، گستره وسيعي را به وجود آورده اند و كاملابا محيط سازگارند.
   
 شكنندگي اين اكوسيستم ها باعث شده است تغييزات جزيي در دما، بارندگي يا ثبات خاك ايجاد شود و اين خود مي تواند به از بين رفتن كل جامعه گياهي و جانوري منجر شود.
    
    از آنجا كه اكوسيستم هاي كوهستاني محل مناسبي براي پرورش گياهان دارويي است، آمار ها نشان مي دهد حدود  80  درصد جمعيت جهان به داروهاي سنتي وابسته اند، اما متاسفانه يكي از  8  گونه گياهي كه از بيوم هاي كوهستاني به دست مي آيند، در معرض خطر انقراض قرار دارند.
    از سوي ديگر، با گسترش شهرها به سمت كوه ها بويژه كوه شهرهاي ايران، احداث جاده هاي كوهستاني، فشار بي رويه توريسم آن هم در شرايطي كه جايگاه و نقش آن از نظر اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي تعريف نشده و آحاد مختلف مردم تحت آموزش هاي خاص اكوتوريسم قرار نگرفته اند، از دلايل ديگري است كه اعمال مديريت ويژه را در كوهستان ها مي طلبد.
    
    كوهستان ها بستر و زيربناي توسعه از ساليان دور بوده اند، تحولات علمي، صنعتي، اجتماعي و فرهنگي مربوط به قرن هاي گذشته تاكنون بر پايه وجود منابع غني كوهستان ها شكل گرفته است. 
    
    از اين رو توجه مسوولان به لزوم برنامه ريزي و مديريت، توانمند شدن و توانمند سازي اقشار مختلف مردم با نگاه دقيق و علمي به اكوسيستم ها براي پايش، حفاظت، بهره برداري پايدار و اشتغالزايي براي جوامع محلي، ضرورتي است انكارناپذير است.
 
کوههای ایران
 
حدود  90  درصد از خاک ایران در محدوده فلات ایران واقع شده است و حدود  54  درصد خاک ایران را کوهها شکل داده اند. بدین صورت می توان گفت ایران کشوری کوهستانی محسوب می‌شود و بیش از نیمی از مساحت کشور را کوه‌ها و ارتفاعات، و کمتر از  4/1  آن را نیز اراضی قابل کشت تشکیل داده است.
کوههای ایران بخشی از سلسله کوههای آلپ – هیمالیا می باشد. این سلسله کوههای از کوهستانهای جنوب فرانسه آغاز و پس از عبور از رشته کوه آلپ، از طریق شبه جزیره بالکان وارد ترکیه می شود. سپس این کمربند کوهستانی به دو شاخه شمالی - جنوبی تقسیم بندی می شود. شاخه شمالی از طریق رشته کوههای قفقاز کوچک (آذربایجان) وارد ایران شده و بصورت رشته کوه البرز به سمت جنوب و سپس به سمت شرق ادامه می یابد. شاخه جنوبی آلپ – هیمالیا از طریق جنوب ترکیه وارد ایران شده و کوههای زاگرس را تشکیل می دهد و به سمت جنوب شرق امتداد می یابد. رشته شمالی (البرز) پس از عبور ازافغانستان به فلات تبت می رسد و رشته جنوبی (زاگرس) پس از اتصال به پهنه مکران از طریق پاکستان به فلات تبت می پیوندد. روند سلسله کوههای آلپ - هیمالیا در شرق فلات تبت (شرق چین) به سمت جنوب تغییر کرده، از مجمع الجزایر فیلیپین و اندونزی و از شمال استرالیا می گذرد و در اقیانوس آرام تا نیوزلند ادامه می یابد. این کمربند عظیم محل برخورد دو ابر قاره اوراسیا و گندوانا که خود از چندین کمربند کوه زایی کوچکتر نظیر البرز، زاگرس و ........ تشکیل شده است 
همانطور که بین دو ابرقاره اوراسیا در شمال و گندوانا در جنوب سلسله کوههای آلپ – هیمالیا تشکیل شده اند، بین دو خرد قاره لوت در ایران و هیرمند در افغانستان نیز کوههایی تشکیل شده اند که به مجموعه کوههای شرق ایران معروفند. کوههای ایران به دو شکل تقسیم بندی شده اند، در این مبحث سعی شده هر دو تقسیم بندی مورد بررسی قرار گیرد
می توان گفت: فلات مثلثی شکل ایران از کوههای البرز در شمال، زاگرس در غرب و جنوب غرب و ارتفاعات مکران در جنوب تشکیل شده و دیواره شرقی فلات را کوهستانهای شرق ایران می سازد. لذا می توان اینگونه بیان نمود که، ایران سرزمینی کوهستانی است که نواحی مرکزی آنرا شوره زارها، شن زارها، دریاچه های شور و دشتها پوشانده است
بعلاوه در سرزمینهای داخلی فلات مرکزی ایران علاوه بر نواحی پست، رشته کوهها و ارتفاعات منفردی نیز وجود دارد.
    
 
اهميت اكوسيستم كوهستاني
 
سازمان ملل متحد به دليل اهميتي كه اكوسيستم كوهستاني در زندگي جوامع انساني دارد،  سال  ۲۰۰۲  را به نام سال بين المللي كوهستان ناميد. وجه تمايز كوه ها با ساير بوم ها بعد ارتفاعي آنهاست كه اين وجه، مهم ترين خصوصيات اكولوژيكي كوه ها را تشكيل مي دهد. با افزايش ارتفاع، زون هاي حياتي متفاوتي در كمربندهاي ارتفاعي كوه ها شكل مي گيرد و بخش عظيمي از تنوع زيستي را در خود جاي مي دهد. به عنوان زيستگاه هاي جزيره اي نيز كوه ها يكي از مراكز بومزادي به شمار مي روند. همچنين غناي گونه هاي بومي باستاني به عنوان شاخصي از تنوع زيستي كوه ها را از نظر اهميت در صدر بيوم هاي زميني قرار داده است.
عوامل تهديدكننده اكوسيستم كوهستاني شهرستان شميران (لواسانات و رودبار قصران)
اكوسيستم هاي كوهستاني در تمامي كشورهاي جهان در اثر فعاليت هاي موثر انساني دگرگون شده و به تخريب كشيده شده اند. اين دگرگوني ها از نظر نوع عوامل و شدت آسيب، ميزان خطر و درجه حساسيت در مناطق مختلف ايران كاملاً متفاوت است. شهرستان شميران (لواسانات و رودبار قصران) به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و همسايگي با كلان شهر تهران، ميزان آسيب رساني و تخريب آن از شدت و حساسيت بالايي برخوردار است. مهم ترين عوامل تهديدكنننده اكوسيستم كوهستاني شهرستان شميران عبارتند از:
- بوته كني و قطع درختان و از بين بردن باغات و به منظور ساخت وساز كه در چند سال اخير يكي از مهم ترين عوامل تهديدكننده و تخريبي محيط زيست اين مناطق بوده.
- چراي بي رويه دام در اراضي مرتعي، كه باعث از بين رفتن پوشش گياهي مي شود.
- بهره برداري از معادن، بدون آنكه اراضي تخريب شده را احيا كنند.
- جاده كشي و توسعه بي رويه شبكه دسترسي در دامنه هاي بكر كوهستان و همچنين سوء استفاده از طرح هايي همانند طرح طوبي كه باعث خصوصي شدن بسياري از مراتع طبيعي و اراضي كوهستاني كه اصولاً به آنها منابع ملي مي گويند شده و شدت ساخت وساز در آنها از ديگر مواردي بود كه باعث از بين رفتن پوشش گياهي و اختلال در حيات وحش اين منطقه شد.
- هجوم جمعيت ناآگاه به مسائل محيط زيست در روزهاي تعطيل و غيرتعطيل به اين منطقه كوهستاني براي گذراندن اوقات فراغت و تفريح و عدم وجود سازمان مسئول براي حفظ و مديريت كوهستان و وجود نيازهاي تفرجي از قبيل توقف و استراحت،  صرف خوراك و نياز هاي بهداشتي باعث به وجود آمدن بسياري از ناهنجاري هاي زيست محيطي در منطقه شده، به طوري كه پس از يك روز تعطيل بسياري از مناطق آرام و زيبا به زباله داني بزرگ تبديل شده كه انواع و اقسام زباله ها از جمله قوطي نوشابه ها، كنسروها و پلاستيك ها در هر نقطه خودنمايي مي كند
یكي از عوامل بسيار مؤثر در آب و هواي تهران وجود رشته كوه البرز است. اين كوه به تهران شرايط   آب و هوايي معتدل بخشيده كه البته شهرسازي هاي نادرست و آلوده سازي بيش از حد ،باعث ناديده انگاشتن نقش كوه هاي البرز در تلطيف آب وهوا شده است.
كوه ها سرچشمه هاي آب شيرين هستند. بخش عمده آب شرب تهران از سد لتيان و اميركبير و درياچه لار تأمين مي شود كه سرچشمه رودخانه هاي سرريز به اين سدها در البرز كوه است. كوهستان البرز در باران سازي بر فراز استان تهران نيز نقش عمده  اي دارد. پس نتيجه مي گيريم بدوي ترين نيازهاي ما براي زنده ماندن -آب و هوا- رابطه مستقيم با البرز كوه دارد و حفاظت و پاسداري از آن در واقع كمك به زيست خود و نسل هاي آتي است.
اگر گردشگري براي استفاده از سكوت وآرامش طبيعت به كوه هاي اطراف تهران پناه برد تا با گوش فرادادن به موسيقي الهي و آسماني آب و باد به آرامشي بي نظير برسد، ديدن مناطقي آلوده و زباله هاي انسان ساز تمام هارموني روح را به هم مي ريزد. زباله ها در رودخانه ها جمع شده، پاي درخت ها بطري هاي پلاستيكي نوشابه و ظروف يك بار مصرف تنقلات مخصوص كوهستان ريخته و شاخه هايي كه به دست آدم هاي بي توجه شكسته و در آب رود، فروغلتيده و در پس خود زباله هايي انبوه نگاه داشته است. ديدن اين مناظر تأسف برانگيز، بسيار تأثيرگذار است.
 
      كوه ها، برج هاي آب 
    
    كوه ها را به سبب ايفاي نقشي اساسي در توليد و توزيع حدود  80  درصد آب هاي شيرين جهان، برج هاي آب نام نهاده اند. 
 
 
كوه ها سدهایی هستند در برابر جریان هوای كره زمین، هوا و رطوبتی كه در آن است، در برخورد با كوه به بالا رانده و در نتیجه سرد و متراكم می شود. در این حال، امكان بارش باران و برف فراهم می شود. بارش ها یا از شكاف ها و حفره های كوهستان به عمق زمین نفوذ می كنند - و به این ترتیب از تبخیر شدن در امان می مانند و در پایین دست ظاهر می شوند - یا به شكل برف ذخیره می شوند و از محل این ذخیره، امكان جریان یافتن پیوسته جویبارها و رودها فراهم می آید. اگر كوه ها نبودند، در سرزمینی مانند ایران، بارش از آن چه كه هست كمتر می شد و در تابستان ها هیچ روانابی نداشتیم. بنابراین می توان گفت كه كوه ها، برج هایی هستند كه آب را ذخیره می كنند و در طول سال، دامنه ها و كوهپایه ها و دشت ها را با جریان «كنترل شده» آب سیراب می سازند.
    با افزايش جمعيت و بالارفتن تقاضا براي آب سالم، ظرفيت و پتانسيل بروز مناقشات بر سرآب نيز فزوني يافته است.به دنبال اهميت مديريت مناسب و اصولي اكوسيستم هاي كوهستاني به منظور تامين منابع آبي جهان، حفظ امنيت بلندمدت اين منابع براي بقاي بشر توجه تمام دولت ها را به خود جلب كرده است.
    
    بر اساس، آمار سازمان هاي بين المللي، هر روز از هر  2  نفر انسان روي كره زمين يك نفر تشنگي خود را به وسيله آبي كه از كوه ها سرچشمه مي گيرد برطرف مي كند لذا تهديد اين منابع به نوعي تهديدي براي ادامه حيات تمام ساكنان كره زمين است.
    
    به اين ترتيب مشخص است يك ميليارد چيني، هندي و بنگلادشي، 250  ميليون نفر در آفريقا و كل جمعيت كاليفرنيا به جريان آب ممتد، تازه و تميز كوه ها متكي هستند.
    
    با اين وجود، هنوز آينده اين منابع در پرده اي از ابهام است و حمايت از اين اكوسيستم ها توجه ويژه اي را مي طلبد. 
    
نواحي كوهستاني از چه توانمندي هايي برخوردارند؟
 
1  – كوهستان تأمين كننده آب و خاك : 
 
شكل گيري روستا و رونق فعاليت هاي اقتصادي آن وابسته به كوهستان اطراف است؛ زيرا باغ ها و مزارع به روي خاك ها شكل گرفته اند. اين خاك ها حاصلخيز از آبرفت هايي كه از دامنه كوه ها با خود به همراه مي آورند تشكيل شده اند. عامل تجمع جمعيت در شهر تهران و شهرك ها و روستاهايي كه بر روي دشت تهران شكل گرفته اند، كوههاي البرز است. رودهاي جاجرود و كرج كه از اين كوه ها جاري مي شوند و خاك هاي حاصل خيز آبرفتي، دشت هاي تهران و كرج، موجب ادامه حيات شهري و رونق كشاورزي مي باشد. 
در مجموع ، رونق فعاليت هاي اقتصادي در نواحي جلگه اي و دشت ها مرهون نواحي كوهستاني مجاور است، در حالي كه كوهستان به علت شيب زياد، از آب و خاك بهره چنداني نمي برد.  
 
  2  – كوهستان و توليد انرژي : 
 
آب هاي روان در كوهستان با به چرخش درآوردن توربين برق توليد مي كنند كه آن را برق آبي مي نامند. نواحي كوهستاني توانايي زيادي براي توليد برق آبي دارند. علاوه بر توليد برق آبي اختلاف فشار بين نواحي كوهستاني و سرزمين هاي اطراف سبب وزش بادهاي محلي مي شود. برخي از اين بادها به علت سرعت زياد،‌ جهت ثابت وزش و مدت زمان طولاني وزش در طول سال مي توانند عامل توليد برق بادي باشند اطراف درياچه سد منجيل يكي از نواحي مستعد كوهستاني ايران براي توليد برق بادي است و اولين نيروگاه بادي كشورمان در اين مكان تأسيس شده است. 
 
 3  – كوهستان محيطي مناسب براي پرورش دام : 
 
مراتع و علفزارهاي وسيع اين نواحي محيطي مناسب را براي پرورش دام، به خصوص گوسفند،‌فراهم مي آورند. به همين دليل، اصلي ترين كشورهاي پرورش دهنده ي گوسفند يا كوهستاني اند يا بخشي كه گوسفندداري در آن رواج دارد كوهستاني است.  
 
  4  – كوهستان و جاذبه هاي گردشگري : 
 
نواحي كوهستاني با توجه به ويژگي هاي طبيعي و محيطي خود گردشگران زيادي را جذب مي كنند چند نمونه از اين جاذبه ها عبارتند از  :
1  – وجود دامنه هاي پربرف كوهستان ها سبب رونق ورزش هاي زمستاني مثل اسكي مي شود  2  – وجود دره هاي عميق و چشم اندازهاي زيباي كوهستاني سببب گسترش تفريحاتي چون گردش در ارتفاعات و تماشاي مناظر و ايجاد خانه هاي ييلاقي شده است. 3  – درياچه هاي كوهستاني ساليانه ميليون ها گردشگر را جذب مي نمايد. گردشگران به منظور انجام قايقراني،‌ تفريح و استراحت معمولاً روزهاي متمادي را در كنار درياچه هاي كوهستاني مي گذرانند.
4  – چشمه هاي آب گرم نواحي كوهستاني به علت برخورداري از خواص درماني، ‌ساليانه ميليون ها نفر را به خود جذب مي كنند. شهرك هاي تفريحي و توريستي در كنار اين چشمه ها شكل گرفته است. در كشور ما، شهر توريستي سرعين دردامنه كوه هاي سبلان نمونه اي ازاين گونه شهرك هاست.  
 
كوهستان وسعت پرواز پروانه ها 
    
    بررسي ها نشان مي دهد اكوسيستم هاي كوهستاني يكي از مهم ترين زيستگاه هاي پروانه هاي ايران هستند كه امروزه به دليل تغيير كاربري و از سوي ديگر بر اثر چراي مفرط دام در مراتع، زيستگاه اين حشرات به خطر افتاده و زندگي پروانه ها را نيز در معرض تهديد قرار داده است.
    
    به نحوي كه متاسفانه در برخي مناطق، تعداد گونه هاي قابل مشاهده پروانه ها بسيار كمتر از سال هاي گذشته است.
    
    از سوي ديگر، از آنجا كه ايران كشوري كوهستاني است، حفظ اكوسيستم هاي كوهستاني براي حفاظت از گونه هاي حشرات بسيار اهميت دارد؛ به طوري كه در صورت نابودي حشرات، اكوسيستم كوهستاني به خطر مي افتد و در صورت نابودي كوهستان حشرات از ميان مي روند.
    
    تحقيقات نشان داده است حشرات در گرده افشاني و چرخه مواد غذايي نقش اساسي در اكوسيستم ها دارند كه اين مساله در اكوسيستم هاي كوهستاني بويژه در ارتفاعات بالاخود را بيشتر نشان مي دهد.
    
    اكوسيستم هاي كوهستاني درارتفاعات وابسته به گياهان بالشتكي مثل گونه هاي خاردار هستند؛ چراكه اين گياهان در فصل سرما حشرات را در خود جاي مي دهند.
    
    براساس مطالعات، در صورت نابودي گياهان، يك سانتي متر از خاك كوهستان كه طي  100  سال تشكيل شده است، با بارش يك باران شسته مي شود و از ميان مي رود و وقوع اين سيلاب ها زيستگاه پروانه ها را تهديد مي كند.
    
    از سوي ديگر، شاهد تبديل و تغيير اراضي كوهستاني، جنگلي و زمين هاي كشاورزي هستيم، به طوري كه هم اكنون مناطق كوهستاني زاگرس، البرز، شمال خراسان و آذربايجان تحت فشار اين نوع تخريب ها هستند.
    
    بررسي ها نشان داده است كوهستان هاي شمال خراسان داراي بارندگي هاي كمتر و مراتع كمتر هستند؛ اما در عين حال به دليل كوچ نشيني دام زيادي در منطقه وجود دارد كه اول بهار حركت كوچ نشين ها شروع مي شود و چراي حيوانات، مرتع را از ميان مي برد.
    
    تحقيقات نشان داد است تنوع پروانه هاي ايران در كوه هاي زاگرس بيشتر است. اين كوه ها به دليل ويژگي هاي خاص، موقعيت جغرافيايي و توپوگرافي منحصر به فرد از نظر زمين شناسي از قابليت بالاي گونه زايي برخوردار است كه اين امر در مورد پروانه ها خود را بيشتر نشان داده است، چرا كه اين منطقه داراي شرايط آب و هوايي منحصر به فرد است.
    
    عليرضا نادري، يك كارشناس و متخصص در زمينه حشرات بر اساس بررسي هاي انجام شده، براي پروانه هاي استان تهران گفت: استان تهران داراي  3  يا  4  گونه بومي (اندميك) پروانه است كه در هيچ كجاي دنيا قابل مشاهده نيست. در كوهستان توچال با ارتفاع  4000  متر در فصول مختلف مي توان حدود  100  گونه پروانه را مشاهده كرد، يعني يك چهارم پروانه هاي كشور در كوهستان توچال قابل مشاهده هستند.
 
کوه ها آسیب پذیرترین اکوسیستم های جهان
 
دخالت انسان در محيط كوهستان با ايجاد كارخانه ها، توسعه راه سازي و حفر تونل و همچنين از بين بردن پوشش گياهي در بيشتر موارد بدون رعايت نظم و قواعد حاكم بر محيط صورت مي گيرد كه نتيجه اين برهم خوردن تعادل زيست بوم هاي كوهستاني ها ست. 
كشورها در بهره برداري از مواهب كوهستاني عملكرد متفاوتي دارند. به اين صورت كه برخي از كشورهاي كوهستاني با محيط رابطه منطقي برقرار كرده اند و از حداكثر امكانات و توانمندي هاي كوهستان به طور مطلوب بهره مند مي شوند. در مقابل، برخي ديگر از كشورها به اشكال ابتدايي بهره گيري از كوهستان مانند معيشت گله داري كوچ نشيني بسنده نموده و به سطوح پايين زندگي قناعت كرده اند. كشور سوئيس كشور مثال بارز گروه اول و كشور افغانستان نمونه مشخص گروه دوم است.  
 
کوه های ایران نیمی از مساحت کشور را در بر گرفته اند و هر یک با قامتی استوار، سایه ای از پایداری را بر این مرز و بوم افکنده اند، اما دهه های اخیر موجی از تخریب از جمله افزایش جمعیت، گسترش راه ها، بهره برداری نامناسب از معادن، چرای بی رویه در مراتع و گسترش شهرها و روستاها، همه و همه خسارات جبران ناپذیری را برای آن به ارمغان آورده است.     
     
کوه ها علاوه بر نقش مهمی که در وضعیت محیط زیست طبیعی و ایجاد شرایط آب و هوای گوناگون ایفا می کنند، تاثیر بسزایی نیز بر محیط های همجوار و بخصوص جوامع انسانی دارند.
کوه ها ذاتا حساس و شکننده هستند و قرار گرفتن کوهستان های کشورمان در منطقه خشک جهان مزید بر علت شده و بر حساسیت و آسیب پذیری کوه ها افزوده است. کوه ها از دو ناحیه انسانی و طبیعی در معرض فشار و تخریب قرار دارند، میزان فرسایش خاک و تخریب در کوه های ایران در مقایسه با دیگر کشورها فوق العاده زیاد است، به همین دلیل این نواحی نیازمند توجه بیشتر و حفاظت اصولی تر هستند.
اما بیش از نیمی از جمعیت جهان به منابع آب کوه ها برای کشاورزی، صنایع و از همه مهم تر آشامیدن وابسته بوده و سرچشمه مهم ترین رودهای جهان مثل نیل، آمازون و گنگ در کوه ها قرار دارد، به دلیل پستی و بلندی، ارتفاع و سرسبزی محیط، کوه ها در برگیرنده مجموعه ای از جلوه های طبیعی بوده و میزبان میلیون ها گردشگر و کوه پیما از سراسر دنیا هستند.
بخش عمده جنگل های جهان در کوه ها و سرزمین های مرتفع قرار دارند و این جنگل ها به علت قرارگیری در سرچشمه های آبخیز از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند، گنجینه های ارزشمند گیاهی و جانوری و مراتع و مناظر زیبا و آرامش بخش از دیگر فواید این محیط های بکر به شمار می روند.
با توجه به اینکه کوه نماد مقاومت، پایداری و سربلندی بوده، تمدن های درخشان بسیاری که میراث فرهنگی جوامع بشری هستند در کوه ها متولد شده اند.
این در حالی است که محیط های کوهستانی از جمله حساس ترین اکوسیستم های زیستی این کره خاکی به شمار می روند و کوه ها در تولید باران و برف و تعدیل آب و هوا نقش اساسی دارند.
اما متاسفانه این اکوسیستم مهم به دلیل فعالیت های مخرب انسان در خطر تهدید قرار دارند و کوهستان ها با آهنگی سریع رو به تخریب گذاشته اند و برای انسان پیامدهای ویرانگری نظیر سیل به بار می آورد که گاه از آن ها به عنوان بلایای طبیعی یاد می شود.
در این راستا نهادینه کردن افکار حفاظت از کوه ها و رسیدن به منافع اقتصادی با حفظ و شناسایی این ارتفاعات، جلوگیری از ورود و خروج بی رویه افراد داخلی و خارجی نگرشی است که به ارائه آموزش های زیست محیطی و جلوگیری قاطع از آلودگی انسانی به داخل مجموعه های کوهستانی باید صورت گیرد.
اما متولیان حفاظت از کوه ها علاوه بر توجه به فضای سبز باید قبل از آنکه کویرها به مجموعه ای از جاده های آسفالته و خاکی تبدیل شود و زباله ها کوه ها را فرا گیرد و رودخانه ها بستری برای حمل زباله شوند و مراتع به ویلاهای اختصاصی تبدیل شوند، چاره اندیشی کرده و آن ها را از خطر نابودی حتمی نجات دهند.
 
چرا اکوسیستم کوهستان حساس، آسیب‌پذیر و شکننده است؟ 
 
به دلیل شکل فیزیکی و اکولوژی مناطق آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند وجود شیب و قله‌ها و دره‌ها و یالها، وضعیت پیچیده‌ای را در این محیط بوجود می‌آورد. 
ترمیم پوشش گیاهی تخریب شده در شیب‌های تند، مشکل و بعضاً تقریباً غیرممکن است. 
گاهاً ممکن است تا چند قدم پیشروی در کوهستان شاهد تغییر آب و هوایی کاملاً متفاوت باشیم. 
با گرفتن صد متر ارتفاع گوئی صد کیلومتر عرض جغرافیایی را طی کرده‌ایم و بطور متوسط یک درجه از دمای هوا کاسته می‌شود. 
هر یک جبهه‌های مختلف کوه به علت قرار گرفت در وضعیت خاصی دارای آب و هوا، پوشش گیاهی، درجه حرارت ویژه می‌باشد. با جابجا کردن حتی یک سنگ اکوسیستم موجود کوهستان به هم می‌ریزند. در ارتفاعات عمر فصل رویشی کوتاه و فقط گیاهانی قادر به ادامه حیات هستند که از قدرت انطباق بالایی برخوردار می‌باشند. 
شرایط متغیر و متضاد آب و هوایی و تغییرات در ارتفاع همگی باعث می‌شوند کوچکترین دخالت منجر به تخریب شدید مناطق گردد. 
بعلت حضور شرایط سانحه‌خیزی و آسیب‌پذیری جوامع کوهستانی نیز به همان نسبت آسیب‌پذیرند. 
تمام زیست‌بومهای کوهستانی مشابه نیستند اما همه آنها چه در جنگلهای استوایی، چه در سبزه‌زارهای کوههای آلپ و یا در امتداد جویبارهای ناشی از یخچالهای طبیعی دو چیز را با هم مشترک دارند: 
ارتفاع و گوناگونی، تغییرات سریع در ارتفاع، شیب تند یا ملایم و زاویه تابش خورشید تأثیر عجیب و نفوذی باورنکردنی روی دما، باد، رطوبت و ترکیب خاک در فواصل کم دارد. این تغییرات پیچیده و ظریف و مجموعه‌هایی از حیات را به وجود می‌آورند که در هیچ کجا جز در یک ارتفاع یعنی در یک رشته‌کوه مشخص یافت نمی‌شود. 
در ارتفاعات بالا، گیاهان و جانوران بومی، ساز و کارهای ویژه‌ای برای بقای خود بوجود می‌آورند. برخی گلهای وحشی کوههای آلپ برای مثال به طوری خود را با شرایط اطراف وفق داده‌اند که در سایه یک صخره‌سنگ منفرد و مجزاء زندگی می‌کنند.  
اولین حرکت‌های جهانی حفاظت 
در سال  1992  سازمان ملل متحد در کنفرانسی که به کنفرانس زینی معروف شد در شهر ریودوژانیرو برزیل در بخش  13  دستور کار  21  توجه جهانیان را به آسیب‌پذیر بودن اکوسیستم کوهستان معطوف نمود این بخش به مدیریت محیط‌های کوهستانی و توسعه پایدار کوهستانها اختصاص دارد و توصیه‌ها و دستورالعملهایی را به منظور محافظت از این نواحی ارائه می‌نماید. همچنین در این بخش رسیدگی و توسعه اجتماعی اقتصادی جوامع کوهستانی ضرورتی فوری و حیاتی تعریف شده است. بعد از کنفرانس ریو فعالیت‌ها و تلاشها از طرف کشورها و سازمانهای دولتی و غیردولتی به منظور اعمال مدیریت صحیح در این محیطهای باارزش شدت گرفت یکی از این اقدامات تشکیل سازمانی بنام گردهمائی کوهستان می‌باشد، این سازمان با ترتیب دادن نشست‌ها و کنفرانس‌هایی در کشورهای مختلف در راستای مبادله اطلاعات بین کشورهای کوهستانی جهان و حمایت از توسعه پایدار نواحی کوهستانی گام برداشته است. 
مهمترین اقدام گردهمایی کوهستان در سالهای اخیر تشکیل اولین اجلاس جهانی کوهستان است که در خرداد  1379  در کشور فرانسه برگزار شد که به مسائل مرتبط با اکوسیستم‌های کوهستانی پرداخت. 
سال  2002  سال بین‌المللی کوههاInternational year of mountains (IYM) 2002  
بنا به پیشنهاد و تأکید طرفداران محیط‌های کوهستانی که از سالها قبل انجام گرفته سازمان ملل متحد سال  2002  را سال بین المللی کوهها نامیده است. سازمان خواربار و کشاورزی (FAO) نهاد مسئول همکاری با دولت‌ها سازمانهای غیردولتی و دیگر سازمانهای وابسته به سازمان ملل در این زمینه است. هدف کلی از اعلام سال کوهها افزایش آگاهی جهانی در مورد اهمیت کوهها و وضع زندگی مردم کوه‌نشین و کمک به توسعه پایدار این مناطق بوده است که چند موضوع را تحت تعقیب قرار می‌دهد. 
الف: فراهم سازی وضعیت مناسب برای کوهها با تبلیغ حفاظت آنها و پیشبرد توسعه پایدار در این مناطق 
ب: افزایش آگاهی در مورد اکوسیستم‌های کوهستانی و اهمیت آنها در تامین آب و بعضی از کالاهای استراتژیک و خدمات. 
ج: تبلیغ و دفاع از میراث فرهنگی جوامع کوهستانی 
د: توجه به درگیری‌ها در مناطق کوهستانی و کمک به پیشبرد صلح در این مناطق یکی از شعارهای اصلی این سال می‌گوید «ما همه مردمان کوهستانیم» و هدف از طرح این شعار این استکه بدانیم همه مردم وابسته کوه و تحت تأثیر آنها هستند. 
کوهها تأمین‌کنندة آب شیرین جهان 
میدانیم  4/3  سطح کرة زمین را آب فراگرفته که از این مقدار آب موجود روی زمین فقط  3% قابل شرب می‌باشند و از این مقدار قابل شرب  2% بصورت کوههای یخی غیرقابل دسترسی فقط  1% آب موجود قابل شرب و قابل دسترسی می‌باشد که بصورت چشمه‌ها و رودها جاری می‌باشد. درصد بیشتری از نزولات آسمانی در ارتفاعات می‌باشد که یا بصورت رود جاری می‌شود یا در کوه ذخیره می‌شود که ذخیره شدن یا بصورت نفوذ در داخل کوه می‌باشد یا بصورت یخچالها و برفچالها به مرور زمان ذوب شده و جاری گردیده و موجب ادامه زندگی انسان و جانوران و گیاهان می‌شود.  
به همین علت می‌باشد که کوهها را برجهای آب نامگذاری کرده‌اند. تلفات آب در کوهستان به علت دمای پاینتر کمتر است و مقدار بیشتری از بارندگی تبدیل به آب جاری می‌شود یا به زمین نفوذ می‌کند. 
آب در کوهستان بلند از کیفیت بهتری برخوردار می‌باشد و به علت حرکت در شیب قدرت پالایش بیشتری دارد. آب رودها به صورت طبیعی تصفیه شده و خطر آلودگی کمتری نسبت به آبهای جاری در دشتها دارد. 
 
لزوم پاسداشت کوهستان ها
 
سال بين المللي کوهها  (IYM) چيست؟
در سايه رشد سريع آگاهي ها در زمينه اهميت مناطق كوهستاني و با توجه به پيشنهاد مطرح شده از طرف كشور قرقيزستان ، مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نوامبر  1998  ، سال  2002  را سال بين المللي كوهستان (IYM) ناميد و سازمان خواروبار و كشاورزي ملل متحد(FAO) مسئوليت هماهنگي فعاليتها در سطح جهان را عهده دار گرديد تا با همكاري دولتها به ويژه برنامه محيط زيست سازمان ملل (UNEP) ، برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) و يونسكو ، مسائل مربوط به اين سال را دنبال نمايند.
برگزاري سال بين المللي كوهها (IYM) چالشي بزرگ و فرصتي استثنايي است كه نبايد تنها به يك دوره كوتاه يكساله محدود گردد، بلكه بايد بعنوان قدمي مهم در فرآيند بلند مدتي كه از "كنفرانس زمين" در ريودوژانيرو در سال  1992  آغاز گرديده است ، مورد توجه قرار گيرد. در اين كنفرانس افزايش سطح آگاهي عمومي ، كسب اطمينان از تعهدات سياسي ، مالي و تشكيلاتي به منظور اجراي توسعه پايدار كوهستان در بخش  13  “ دستور كار  21  “ مورد توجه قرار گرفته است.
اين فرآيند بايد فراتر از سال  2002  را در بر گيرد و طرحي براي رفع فقر و كمك به مردمي باشد كه در مناطق كوهستاني زندگي مي كنند. اين طرح همچنين بايد توجه جهانيان را به ميراث فرهنگي اين جوامع جلب نمايد ، همچنين بايد به حفاظت و تعميم بهره برداري پايدار از منابع طبيعي كوهستان ياري رساند. اين سال فرصت بي نظيري را جهت قرار دادن مسايل كوهها در جايگاه بالاتري در دستور كار  21  و رسيدن به رفاه و توسعه يكسان براي ميليون ها انساني كه در مناطق بالادست و كوهستاني زندگي مي كنند، فراهم مي آورد.
براي تضمين موفقيت IYM  ، فعاليت در چند زمينه لازم است : توليد وتبادل اطلاعات ، افزايش آگاهي و حساسيت ، بهبود وضعيت حفاظتي و توسعه منابع كوهستاني براي رفاه جوامع كوه نشين از طريق برنامه ريزي ، هماهنگي و اقدامات موثر ، احساس تعهد و فداكاري.
موفقيت سال بين المللي كوهها همچنين در گرو اقدام دولتها در جهت حمايت از "دستور كار كوهستان" از طريق اعمال سياستهاي مناسب مي باشد.
 
اهداف
   سال بين المللی کوهها در چارچوب اهداف کلی خود و به منظور تامين رفاه جوامع کوهستانی در زمان حال و آينده – با در نظر گرفتن توسعه پايدار کوهستان - و حفاظت از اين نواحی و شناساندن فرهنگ ها و ميراث مردمان کوهستان ، برنامه های زير را دنبال می نمايد : 
معرفی راهکارهای جديد برای بهبود وضعيت معيشتی مردمان بومی وهمچنين حفاظت پايدار از محيط کوهستان
افزايش آگاهی و دانش درباره اکوسيستم های کوهستانی ، اهميت ، پويايی و عملکرد اين نواحی در تامين برخی از منابع استراتژيک و حياتی- به ويژه آب و منابع غذايی - که برای معيشت و زندگی جوامع روستايی و شهری ، در مناطق مرتفع و حتی دشت ها و مناطق کم ارتفاع ضروری می باشند
تقويت ابزارهای اطلاع رسانی مانند رسانه های گروهی ، نشريات و مطالب آموزشی به منظور ترغيب عموم مردم به بحث و گفتگو پيرامون اهميت کوهها در سطح بين المللی
تدوين خط مشی ها و اجرای سياست های مناسب به منظور تحقق توسعه پايدار کوهستان و حفاظت از اين نواحی در سطوح ملی
تقويت و حمايت از ميراث فرهنگی جوامع کوهستانی و دانش بومی مردمان کوهستان
توجه به منازعات و درگيری های نظامی در مناطق کوهستانی و تلاش برای تحقق صلح در اين نواحی
قسمت هايي از متن اصلي بخش  13
كنفرانس سازمان ملل متحد درباره محيط زيست و توسعه
ريودوژانيرو ـ برزيل
اجلاس زمين (UNCED) در ژوئن  1992، در ريودوژانيرو برگزار شد. مهمترين دستاورد اين اجلاس، دستور كار  21  است كه شامل  40  بخش مي باشد و توسط  181  كشور عضو سازمان ملل متحد امضا شد. دستور كار  21  مهمترين معضلات جهان را مطرح، راههاي حل اين مشكلات و استراتژي هاي توسعه پايدار انساني و حفاظت از محيط زيست را در قرن  21  پيشنهاد مي كند.
 
قسمت هايي از متن اصلي بخش  13
مديريت اکوسيستم هاي شکننده - توسعه پايدار کوهستان
کوه منبع مهمي از آب ، انرژي ، مواد معدني ، محصولات جنگلي و کشاورزي و همچنين يکي از اصلي ترين مراکز تفريحي محسوب مي شود. کوهها همچنين به عنوان بخش مهمي از اکوسيستم بزرگ اين سياره ، زيست گاه گونه هاي متفاوتي از گياهان و جانوران مي باشند که برخي از آنها در معرض خطر انقراض قرار دارند. با اين حال ، اکوسيستم هاي کوهستاني به شدت آسيب پذير مي باشند. اين اکوسيستم ها در معرض فرسايش سريع خاک ، رانش زمين و نابودي زيست گاه ها و تنوع ژنتيکي قرار گرفته اند. گسترش فقر و جمعيت فزاينده مناطق کوهستاني باعث از بين رفتن پوشش گياهي ، نابودي جنگل ها ، تعليف بيش از حد احشام در مراتع و بهره برداري بي رويه از منابع موجود در مناطق کوهستاني مي گردد.لذا مديريت متناسب مناطق کوهستاني و توسعه اجتماعي - اقتصادي مردمان آن ، شايسته توجه و اقدام فوري است. 
خلاصه اي از سخنراني دبيرکل فائو به مناسبت آغاز رسمي سال بين المللي کوهها
دکتر جک ديوف ، دبيرکل سازمان خواربار و کشاورزي ملل متحد (FAO)
نيويورک  - 11  دسامبر  2001
... بيش از نيمي از مردم جهان - سه ميليون نفر - براي آب شيرين به کوهها وابسته اند. آب براي توليد غذا ، توليد برق ، بقاي صنعت و از همه مهم تر براي نوشيدن از نيازهاي اساسي جامعه جهاني مي باشد. اما در حال حاضر يخچالهاي عظيم که منشاء آب براي بسياري از رودخانه ها و انسانها هستند با سرعتي بي سابقه در حال ذوب شدن مي باشند که اين امر به اعتقاد بسياري از دانشمندان به واسطه گرم شدن زمين حادث شده است. کوهها جزاير تنوع زيستي هستند. مسکن گونه هاي بي نظير و بيشماري از گياهان و جانوراني که در هيچ کجاي ديگر کره خاکي يافت نمي شوند. همچنين کوهها به منزله چزاير تنوع فرهنگ ها و مسکن يک دهم از جمعيت جهان مي باشند.
ما به کمک يکديگر بايد فرهنگ هاي کوهستاني را تقويت نموده و فقر و گرسنگي را از اين مناطق ريشه کن نماييم. اين امر چالش اصلي سال بين المللي کوهها است.
... من سال  2002  را فرصتي استثنايي براي به اجرا درآوردن بخش  13  و قرار دادن کوهها در جايگاهي بالاتر در دستور کار جهاني مي بينم که اين امر با افزايش آگاهي در مورد اکوسيستم هاي کوهستاني و فرهنگ کوهها ميسر مي گردد.
هدف سال بين المللي کوهها ساده و در عين حال بلندپروازانه است : اطمينان از رفاه مردم کوهستان از طريق توسعه پايدار اکوسيستم هاي کوهستاني. براي دستيابي به اهداف سال  2002  ، دو شرط وجود دارد : نخست صلح ، دوم امنيت غذايي.
... اهل هرکجا که هستيم ، اهل کوههاي بلند يا دشت هاي کم ارتفاع ، همه ما مردمان کوهستانيم. همه ما وابسته به کوهها ، در ارتباط با آنها و متاثر از آنهاييم ، به طرقي که پيش از اين هرگز تصور آن را نمي کرديم.
امروز من از همه شما دعوت مي کنم به من ملحق شويد تا به عنوان اولين قدم در بزرگداشت اين سال ، براي رفع فقر و جنگ در کوهها خود را متحد نماييم. 
منشور اتحاديه بين المللي کوهنوردي به مناسبت سال بين المللي کوهها
کوهنوردان ، سنگنوردان و طبيعت گردان نکات زير را رعايت می نمايند : 
آزادی را ارج می نهند و با برخورد مسوولانه در محيط کوهستان ، از طبيعت کوهستان لذت می برند  
تمرينات و برنامه های ورزشی خود رامنطبق با اصول حفاظت از طبيعت و پايداری محيط طبيعی تنظيم می کنند
بر اين باورند که ورزش آزادانه آنها موجب گسترش ارزش های والای انسانی و اجتماعی خواهد شد
با شناخت کامل ارزش های زيست محيطی و اطلاع از آسيب پذيری کوهها ، از طبيعت وحشی کوهها و صخره ها محافظت می کنند
هر يک مسووليت اجرای رفتارهای فردی صحيح خود را به عهده می گيرند
در توسعه پايدار توريسم کوهستان مشارکت می کنند
ساکنان کوهستان را مسوول مخاطرات طبيعی قلمداد نمی کنند
 
سازمان ملل متحد در سال  2003  روز  11  دسامبر  (20  آذر) را به عنوان روز بين المللي کوه ها اعلام کرد. امسال مساله تغييرات آب و هوايي و گرم شدن زمين موضوع اصلي تمام برنامه هاي سازمان ملل است و شعار امسال روز بين المللي کوه ها اين است «با تغييرات روبه رو شويد؛ تغييرات آب و هوايي در مناطق کوهستاني».
 
اکوسيستم هاي کوهستاني از موثرترين و زيباترين چهره هاي زمين به شمار مي روند. تسلط چشمگير آنها بر دشت ها و فلات هاي پيرامون خود پيامد اکولوژيک بسياري دارد.
 
کارکرد اکوسيستم هاي کوهستاني در تعديل دما بسيار چشمگير است. کوه ها به دليل همين ويژگي در کمربندهاي ارتفاعي، شرايط زيست اقليمي (بيوکليماتيک) متفاوتي به وجود مي آورند. سيماي گياهي با افزايش ارتفاع به شدت تغيير مي کند. تراکم گياهي به نسبت افزايش ارتفاع کاهش مي يابد. شرايط محدودکننده اکوسيستم هاي کوهستاني مانعي در شکل گيري فعاليت هاي معيشتي نيست و امروزه ده درصد از جمعيت جهان در نواحي کوهستان زندگي مي کنند. يک چهارم خشکي را کوه ها فرا گرفته اند. از طرفي اکوسيستم کوهستاني نقش عمده يي در وضعيت اقتصادي پيرامون خود ايفا مي کند. فشار بيش از حد انسان بر اکوسيستم هاي کوهستاني هرساله باعث از بين رفتن ميليون ها تن خاک مي شود. کاهش پوشش گياهي کوه ها در اثر جنگل زدايي، چراي بي رويه و کاربري نادرست اراضي باعث مي شود که کوه ها نقش ذخيره سازي آب را به خوبي ايفا کنند. پيامد اين روند، تسريع فرآيند ذوب برف، عدم تغذيه آب هاي زيرزميني، سيلاب و خاکشويي و خارج شدن آب از دسترس انسان، خسارت اقتصادي و اجتماعي سنگين و کمبود آب در فصل خشکي است.