بخشی از مطلب
سخن از معماریِ عصر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم ، به سبب کمیِِ منابع و اطلاعات، کار چندان ساده ای نیست. آنچه روشن است این که فن ساختن بنا در آن دوران، تا حدّی ساده و به دور از هرگونه ظرائف خاصِ هنری و ملهم از معماری عصر جاهلیت است. معماری در میان عرب عصر جاهلی، چندان دارای پیچیدگی و مهندسی خاصی نبوده، بلکه عمدتاً از معیشت صحرایی و بدوی آنان و طبیعت خشک و خشن، الهام گرفته است. مسألة امنیت و حفاظت از توفان های شن و باران های سیل آسا، دو مقولة مهم و مورد توجه از نوع معماری آن دوران بوده است. عربِ عصر جاهلیت را به دو دستة «اهل مدَر» و «اهل وَبَر» تقسیم کرده اند.
مَدَر به معنای گِل است؛ زیرا آنان خانه های خود را از گِِل و خشت می ساختند.
و وَبَر به معنای پوست است؛ زیرا صحرانشینان خیمه ها و محل سکونت خود را ازآن می بافتند.
از هنگامی که عرب بدوی به شهر نشینی و سکونت درشهر روآورد، تحوّلی در معماری پدیدآمد. مدینه یا یثرب، که از شهرهای مهم عرب محسوب می شد، به سبب هجرت پیامبر خد صلی الله علیه و آله و سلم و پذیرش دین جدید از سوی مردم آن شهر، تحوّلات قابل توجهی در معماری آن پدید آمد. ساخت مسجد و عبادتگاه، به ویژه مساجد مهمی چون قبا و مسجد النبی، که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خود در کار ساختن آن ها نقش داشتند و هم چنین ساختن خانه هایی به وسیلة مهاجران و علاوه بر آن، ساختن قلعه هایی به دست یهودیان در مدینه و منطقة خیبر، که از استحکام بسیار عالی برخوردار بود، از جلوه های مهم تکاملی در این عرصه است.
در این پژوهش و تحقیق، بر آنیم تا معماری عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در دو محورِ «بنای مسجد» و نیز «ساخت ابنیه» (شامل خانه ها و اطم ها ) تشریح و با شیوه ها، مصالح، مهندسی، ابزارها و در مجموع هنرِ ساخت آن ها آشنا شویم.
مقدمه
«کذب أصحاب الحجر المرسلین آتیناهم آیاتنا فکانوا عنها معرضین وکانو ا تیحیتون من الجبال بیوتاً آمنین».
«و همانا مردمِ حِجر (ثمود و قوم صالح) فرستادگان خداوند را دروغگو شمردند. نشانه های خود را به آنان دادیم. پس، از آنها روی گردانیدند، آنان، ازکوه ها، خانه ها می تراشیدند، در حالی که ایمن و آسوده بودند]»[i]
این آیة شریفه، اشاره به نوعی خاص از معماری عرب در عصر قبل از اسلام دارد، که امروزه شهر پترا در اردن مصداق آن تشخیص داده شده است؛ زیرا در آنجا اقوام ثمود و صالح می زیستند . این شهر به طور کامل در دل صخره ها و کوه ها ایجاد شده است. قصر، معابد، گورها، خانه ها و حتی ورزشگاه شهر در داخل کوه ها و صخره ها تراشیده شده اند و امنیت بسیار بالایی دارند. این تمدّن در تاریخ عرب، به تمدّن صخره ای یا عربستان صخره ای معروف است. این نوعی از معماری در شمال غربی عربستان قدیم (شبه جزیره) است.
براین اساس، بخشی از ساکنان شبه جزیره و اعراب این منطقه، دارای چنین ویژگی و نوع خاص از معماری بوده اند. البته آنان بر اثر عذاب الهی از میان رفته اند اما آثارشان امروزه در شهر یاد شده مورد بازدید سیّاحان است.
معیشت بخش دیگری از مردم عربستان، در صحراها و بادیه ها بوده است و به همین علت، آنان در کتیبه های عبری، «عربه» به معنای بادیه نشین یا صحرانشین و به عبارتی، بدوی نامیده شده اند. صحراهای سوزان، لم یزرع و خشکی که مساحت یکی از آن ها پانصد هزار کیلومتر مربع (الربع الخالی) و حدود یک پنجم عربستان است و نیز بیابان هایی که شرق، غرب، شمال و جنوب عربستان را از یکدیگرجداساخته است. براساس وضعیت اقلیمی و توپوگرافیِ، نوعی سکونت و معیشت را بر این مردم رقم زده است که با جابه جایی و نقل و انتقال و عدم ثبات بر روی زمین همراه است.
جایی که ثبات نباشد، شهری پدید نمی آید و وقتی شهری نباشد، تمدّن، معماری و آبادانی پدید نمی آید. بنابراین، اقلیم و آب و هوا در پیدایی معماری و حتی نوع آن، تأثیر گذار است. اعراب اهل مَدَر؛ همان کسانی بودند که زندگی ثابتی داشتند و یکجا نشین بودند. آنان خانه های خود را از مَدَر؛ یعنی گِل می ساختند. لذا شهر پدید آوردند و خانه ها ساختند.
اما دستة دیگر، اعرابِ اهل وَبَر هستند که خانه های خود را از خیمه های بافته شده از پوست (وَبَر ) بر پا می کردند. خانه های آنان باید آنچنان سبک باشد که هرگاه بخواهند آن را از زمین برکنند و با خود ببرند و در جای دیگری برپا سازند. خیمه ها معمولاً با چند شاخه درخت خرما استوار می گشت . اینجا جای خفتن و استراحت بدوی از گرمای شدید آفتاب و توفان بادهای موسمی و باران های پراکنده و نیز سرما بود. اثاث خانة عرب بدوی، مشک آبی بود و ظرفی برای گرم کردن، خوردنیِ مختصری و نیز شتری بارکش و شاید هم گوسفندی.
درگیری بر سر آب و چراگاه، از رخدادهای روزمرة زندگی آنان بود. بدیهی است این نوع زندگی که یراساس وضعیت اقلیمی به آنان تحمیل شده است، آنان را با شهر و شهرنشینی بیگانه می سازد، مگر آن که حادثه ای خاص رخ دهد؛ مانند وضعیتی که در سده پنجم میلادی رخ داد و در زندگی مردم این مناطق دگرگونیِ محسوس پدیدآمد. تغییر مسیر جادة کاروان رو، موجب پیدایش شهرها وشهرک های تازه گردید و پیدا شدن این شهرها، بیابان نشینان را به خود جذب کرد. ازآن هنگام زندگی اجتماعی عرب تا ظهور اسلام در دو بخش صحرانشین و شهر نشین تداوم یافت. شهر نشینان جدید، با الهام از طبیعت پیرامونی خویش در صحرا، به ساختن خانه هایی از گِل و خشت و چوب و نخل پرداختند. خانه هایی که بتواند آنان را از گرمای سوزان، باران های سیل آسا و نیز سرما حفظ کند و بر این اساس نوعی از تکامل در زندگی اجتماعی عرب صحرا نشین، که اکنون شهرنشین شده بودند، پدیدار شد که مهمترین جلوة آن، در معماری و شهرسازی بود. این وضعیت تا زمان ظهور اسلام استمرار داشت . دورانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث شد، ازچنین ویژگی هایی برخوردار بود. اما آن حضرت، با هجرت به شهر مدینه، تحوّلی بس عظیم در معماری عرب پدید آورد و آن، گره زدنِ این نوع از معماری با مذهب بود؛ چیزی که تا آن زمان پیشینه نداشت، یعنی ساختن بنای که به نام او و مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم اشتهار یافت. این بنای مذهبی و مقدس، که پیرامون آن خانه های زیادی ساخته شد و مانند نگین انگشتری در مرکزیت شهر قرار گرفت، نخستین تجربة اعراب در زمینة معماری در عصر اسلامی بود و بدین وسیله مسلمانان را با میراث معماری قبل از اسلام پیوند می زد.
معماری در عصر پیامبر پرداختن به معماری عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دوران حیات ایشان، کاری است دشوار؛ از یک سو، سادگی معیشت مسلمانان و محل سکونت ونیز شهر نشینی آنان، و درحقیقت بومی بودن معماری وعدم اقتباس والگوگیری ازمعماری های سرزمین های متمدّنی چون روم، ایران و مصر و از سوی دیگر، سکوت منابع عمدة تاریخی و معماریِ پیرامون این مباحث و نیز برجا نماندن آثاری از آن دوران، پژوهش و تحقیق در این زمینه را با دشواری های زیادی مواجه می سازد. رشد چشمگیر معماری و هنر در سده های پس از رحلت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم ، که بیشتر به یک معجزه شبیه بود و آثار باشکوه آن در اقصی نقاط سرزمین های تحت سلطة مسلمین؛ از هند تا ایران، آسیای صغیر، شامات، آفریقا و مصر و نیز اندلس که در مساجد، ابنیه ها، کاخ ها، قصرها، خانه ها، کاروانسراها و رباطه ها و ... محققان و پژوهشگران عرصة هنر و معماری را مجذوب خود ساخته و آن را محور اصلی کار ایشان قرار داده است. لذا نسبت به بحث پیرامون معماری عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آنان را غافل ساخته است. با این وجود در آثار تاریخی و متون جفرافیایی و حدیثی، می توان تا حدودی وضعیت روشنی از معماری آن عصر به دست داد. ما بحث معماری در آن دوران را بر محور مسجد، خانه ، اطم و قلعه ها دنبال می کنیم:
الف ـ مسجد
مسجد و به تعبیر دیگر عبادتگاه مسلمانان، تحوّلی عظیم در معماری ایجاد کرد. مسلمانان همواره کوشیدند تا این مکان مهم عبادی و سیاسی را ـ که محلّ اجتماع و تصمیم سازی های سیاسی و اجتماعی نیز بوده است ـ به بهترین وجه استوار سازند. آن را تزیین کنند و بیشترین ظرافت های هنری را در آن به کار ببرند. براین اساس، مسجد دارای جایگاه ویژه ای در معماری اسلامی است. نخستین مسجد در اسلام، که به دست پیامبرخد صلی الله علیه و آله و سلم برپا شد، به عنوان کانونی فروزان در مدینه یا یثرب، دل ها را تا عصر حاضر متوجه خود ساخت. این مسجدکه به صورتی بسیار ساده ساخته شده بود، چون نگین انگشتری، در میان شهر می درخشید؛ به ویژه این که خانة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درکنار مسجد ونیز خانه های صحابه درپیرامون آن، شکل وماهیت مدینه را دگرگون کرد. اهمیت بر پایی مسجد تا آنجاست که در قرآن کریم، عمارت کنندگان آن ستوده شده اند و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نیز بلافاصله پس از مهاجرت به مدینه، به بزرگترین و مهمترین کار؛ یعنی ساخت و بر پایی مسجد دست زد. این امر اهمیت و ضرورت چنین اقدامی را روشن تر می سازد و نخستین کار رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم پس از ورود به قبا، ساختن مسجد قبا و پس از ورود به یثرب ساختن مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم بود. جایی که در همان آغاز تأسیس، تبدیل به مرکز فرمان جامعه در حال رشد مسلمانان گردید. این مکان غیر از عبادت، کارکردهای متنوعی چون محل شورا، قضاوت، تقسیم بیت المال، مداوا کردن مجروحان جنگ، ملاقات با گروه ها و وفود، عقد پیمان های سیاسی و اقتصادی نیز داشت و به عبارتی دارالحکومة مسلمانان بود. «مساجد بعدها به لحاظ نظری وفاداری به این هر دو جنبه را حفظ کردند و فقدان نهادهای رسمی در دنیای اسلام، با فقدان متقابل بناهای رسمی عمومی؛ نظیر تالار شهر و یا محاکم، به نقش دوگانة مسجد اهمیت بیشتری بخشید. بدین ترتیب طی فراگردی طبیعی به مرکز جامعه، اعتقادی جدید گردید»[ii].
در این مسجد مقدمات تشکیل امت واحد، براساس انعقاد پیمان نامة وطنی یا مدنی، که تشکیل جامعة مدنی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را نوید می داد، فراهم شد؛ امت واحدی که آن حضرت در مدینه شکل داد، شهری بر همان مبنا نیز ایجاد کرد؛ شهری ایده آل که مسجد نسبتاً سادة آن، در مرکز شهر، همة نگاه ها را به خود معطوف می ساخت و مردم را به هنگام نماز به سوی خود فرا می خواند. این نقطة ثقل و دایرة شهر اسلامی است. «این فضا، فضای عرصه و نمایشی است که جنبة مذهبی و همچنین اجتماعی دارد. امت، اجتماعی است که برخی از افراد آن، آداب و روش زندگی را مشترکاً رعایت می کنند، به سوی قبلة واحد روی می گردانند. تصوّر ذهنی امت در جامعة اسلامی ایده ای ارگانیک دارد که در قرآن به صورت بنیان مرصوص مطرح شده است. کلمة بنیان؛ یعنی بنا و کلمة مرصوص به معنای ساختمانی است که با رصاص سفید (قلع) و رصاص سیاه (سرب) محکم کاری شده؛ به طوری که در مقابل عوامل انهدام مقاوم شده است ».[iii]
مسجد، مکانی است که پیروان دین، درصف های طویل (در عرض) می ایستند و نگاه خود را به سوی قبله معطوف می دارند، مسجد مانندکلیسا یک سالن اجتماع است، با این تفاوت که این سالن، محور بزرگ آن در عرض جهت یابی شده است. این سالن به جای آن که در عمق یا طول توسعه یابد، در عرض گسترش می یابد و این حالت جدا از اختلاف سبک ها، حالتی به مجموعه می دهد که آن را از بناهای مسیحی متمایز می سازد.[iv] براین اساس است که عرض مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم بیشتر از طول آن است؛ 60 ذرع (طول)، 70 ذرع (عرض) و همین طور مسجد قبا و سایر مساجد عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم .
مسجد النبی به تعبیر قرآنی، مسجد النبی، نخستین مسجد در اسلام است که به دست پیامبر خد صلی الله علیه و آله و سلم بنا گردید؛ }.[v]
پیامبرخد صلی الله علیه و آله و سلم در نخستین روز ورود به مدینه یا یثرب، به ساختن مسجدی پرداخت که نخستین تجربه جمعی اعراب در معماری بود. صحابه؛ اعم از مهاجر و انصار و حتی شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و نیز زنان در ساختن آن دخیل و سهیم بودند. چون این مکان برای همه بنا می شد، باید در ساختن آن نیز همه شریک می شدند.[vi] پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در حقیقت طراح مسجد و به عبارتی ناظر و همکار در معماری آن محسوب می شوند؛ زیرا ایشان با دستان مبارک خود، خطی بر روی زمین به صورت مستطیل کشیدند و حد مسجد را تعیین کردند. با یک نیزه ویک خط، به تقسیم زمین به مکانی برای زیستن (خانه اش در کنار مسجد) و فضایی برای نیایش؛ به تعبیری، زندگی مادی و معنوی را با هم توأم ساخت و دین و دنیا را با هم مرتبط کرد و مرکزیتی مقدس برای برپایی و شکل گیری شهری اسلامی و مذهبی فراهم ساخت.
در زمین انتخاب شده برای مسجد، چندین قبر از مشرکان قرار داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دستور داد آن ها را نبش کردند و نیز کمی پستی وبلندی داشت که آن را هموار نمودند و نیز نخلی داخل آن بود که قطع کردند و آن را آمادة ساختن دیوارها کردند. طول مسجد هفتاد ذرع (35 متر) و عرض آن شصت ذرع(30 متر) که مساحت آن 4200 ذراع برابر با 1025 متر مربع می شد . پایه ها و پی دیوارها را از سنگ قرار دادند و دیوارها را از لَبِن (خشت خام ) غیر قابل احتراق (آجرِ نسوز ) برپا ساختند . پیِ دیوارهای مسجد به عمق سه ذراع (حدود 1/5 متر ) با سنگ پر شد و دیوار نیز با پهنای 75 سانتیمتر بنا گردید.[vii]
د رانجام این کارها، رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نیز همراه مهاجران و انصار به ساختن مسجد می پرداختند و خشت و سنگ را منتقل و تا کنار دیوارها می آوردند. در این حال بود که صحابه اشعاری را زمزمه می کردند.[viii]
سقف مسجد و ستون ها
دیوارهای مسجد تا 5 ذراع (2 متر ) بالا رفت. صحابه اموالی را گرد آوردند و آن را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تقدم کردند که با آن مسجد را تزیین و مسقّف کنند و از آن حضرت پرسیدند: آیا آن را مسقف کنیم؟ فرمودند: «مابی رغبة عن أخی موسی، عریش کعریش موسی»[ix] و به عبارتی دیگر « ابْنُوا لِی عَرِیشاً کَعَرِیشِ مُوسَی، ثمامات و خشبات و ظله کظلة موسی أو الأمر العجل من ذلک » پرسیدند: «و ماظلّة موسی» قال : «کان إذا أقام أصاب رأسه سقف».[x]
یعنی «من میل دارم مانند برادرم موسی، سایه بانی داشته باشم» عریش، سایه بان را گویند. اعراب آن را از چوب ثمام که نوعی گیاه معروف در بادیه بوده، می ساختند و به آن «مظال» می گفتندکه به معنای سایه بان است. این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یکی حکایت از سادگی بنا دارد و دیگر آن که به کار نبردن آجر و خشت در سقف و استفاده از برگ ها و شاخ های نخل خرما می تواند نور لازم را برای فضا فراهم سازد و آن را روشن گرداند و علاوه بر آن، به سبب وجود بادهایی که معمولاً در این اقلیم می وزد هوای مطبوع را داخل فضا به جریان در آورد و باعث خنکی محلً اقامة نماز گردد.
ابن رسته اشاره می کند که این سقف با خاک رُس اندود نشده بود، به هنگام ریزش باران، مسجد پر از گِل می شد.[xi] بر این اساس لازم بود ستون هایی تعبیه و استوار سازند تا بر فراز آن ستون ها سایه بان یا به عبارتی سقف را قرار دهند. بدیهی است، این ستون ها جز تنة درختان خرما و به عبارتی ستون چوبی مدوّر، چیز دیگری نخواهد بود؛ مصالحی که در مدینه و عربستان فراوان است. وجود نخلستان های انبوه در مدینه ودستیابی به تنة درختان خرما و برگ های نخل، معماری این شهر و سرزمین خشک وصحرایی که دارای تابستان های طولانی وگرم وبادهای سوزان و زمستان های کوتاه را شکلی دیگر بخشیده است.
بدیهی است کاربرد چوب و تنه های درختان، به سبب گرمیِ هوا، برخلاف مناطق سردسیر و رطوبت زا، مصالح مناسبی محسوب می شوند که مناسب این توپوگرافی و وضعیت اقلیمی خاص هستند و درحقیقت دچار انبساط و انجماد نمی شوند. این همان تأثیر آب و هوا در معماری است که در عصر حاضر بدان توجّه ویژه وجود دارد. اسکلت بندی از تنة درخت، با برپا کردن چندین تنه و پوشاندن روی آن با برگ های نخل برای سقف مسجدالنبی، حلقة ارتباطی معماری عصر اسلامی و عصر جاهلیت عرب است که اعراب مناطق صحرانشین از دیرباز به این نوع راه حل، برای زدن سقف، البته در سطوح کم عرض، روی می آوردند.[xii]
حدود یازده ستون در فضای مورد نظر بر افراشته شد و روی آن، از برگ های نخل که به یکدیگر بافته شده و با شاخه های محکم به صورت کلاف بر روی سطح تنه ها قرار می گرفت پوشیده شد. یا به عبارت صالح لمعی، پل هایی از چوب بر روی تنة نخل ها استوار و روی آن با برگ نخل پوشیده شد که حدود 2 متر ارتفاع سقف را تشکیل می داد.[xiii] تعدادی از این یازده ستون، پس از چندی، یادآور خاطره های مهمی از دوران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم گردید و هر یک نامی به خود گرفت که اکنون پس از 14 قرن، آن ستون ها، البته با بازسازی هایی استوار و نام های آن ها بر فرازشان یادآور حوادث تاریخیِ عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستند؛ مانند ستون توبه. البته برخی کارکردهایی هم داشتند، مانند ستون «مخلقه» که عطر و خلوق بر آن می آویختند تا فضای درونی مسجد را خوشبو سازند و نیز ستون «وفود» که محل دیدارهای پیامبر با قبایل بود؛ نوعی محلّ بار عام. همچنین ستون «محرس» که محلّ نگهبانی از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.[xiv]
این ستون ها سقف سمت مصلاّ و قبله را پوشش می داد و بقیه به صورت صحن و بدون سقف ماند.[xv]
و اما تعداد ستون هایی که سقف مسجد بر روی آن استوار گشت:
1. ستون های میان منبر و محلّ اقامت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم (روضةالنبی صلی الله علیه و آله و سلم )؛ در طول، 6 ستون قرار داشته که امروزه با سنگ های سبز و سفید مجزّا و مشخّص شده اند و در عرض، 22ستون که البته بر اساس نظر شیعه در داخل روضه قرار دارند.
2. ستون های حدّ اولیة مسجد؛ دو صف از ستون های غرب و دو صف از ستون های شمال، پس از روضة شریفه، حدّ اولیة مسجد را نشان می دهندکه در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم مسقف بوده است. این مکان اولیة مسجد، تا قبل ازتوسعه توسط پیامبر بعد از غزوة خیبر است.
3. ستون های پس از توسعه، در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛ دو صف از ستون ها در غرب و چهار صف در سمت شمال را دربر می گیرد.
4. ستون های حدّ غربی مسجد پس از توسعه در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛ درغرب مسجد، یازده ستون در یک صف، حدّ مسجد پس از توسعة خیبر را شکل می دهند.
5 . ستون های حد شمالی مسجد پس از توسعة عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛ یک صف شامل ده ستون در شمال مسجد، در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که مسجد و صحن امروزی را ازهم جدا می کند.[xvi]
اما این ستون ها درآغاز، درسمت قبله قرار داشت؛ البته زمانی که قبله به سمت بیت المقدس بود و زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قسمت دیوار شمالی را با دو ردیف ستون مسقّف ساخت، در این حال قبله به دیوار جنوبی تغییر یافت و سمت مسقف در دو ستون، در این دیوار نیز برپا شد و درِ سمت جنوبی بسته و اینجا محلّ برگزاری نماز جماعت شد. [xvii]
درهای مسجد
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از پایان کار بنای دیوار وسقف، سه ورودی برای مسجد قرار دادند و سه درِ چوبی ساخته، روی پایه ها ی سنگی آن باب ها استوار کردند. این سه در، هریک به نامی معروف شد:
1. باب جبرئیل(ع)
و آن، از درهای مهم مسجد در عصر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بود که به نام های باب الجبر و باب الجنائز نیز معروف بود. این در، بر دیوار شرقیِ مسجد (میانة دیوار ) قرار داشت. بعدها در توسعة مسجد، در زمان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ؛ یعنی پس از غزوة خیبر حدود چند متر به پایین تر، به سمت شمال منتقل شد. این باب، هنوز هم البته کمی بیرون تر از مکان اصلی باقی مانده است.
2. باب الرحمه
این در، بر دیوار شمال غربی مسجد قرار گرفت و اکنون با فاصلة بسیار، با جای اصلیِ خود به سمت غرب، همچنان پا برجاست.
3. باب عاتکه
این در، بر دیوار جنوبی، مقابل خانة عاتکه، دختر عباس قرار داشت. در داخل مسجد، ابتدا محل نماز پیامبر به سمت بیت المقدس، در پایان حد مسجد، از سمت شمال بود؛ به گونه ای که ستون عایشه پشت ایشان و کمی به سمت شمال مایل می شد تا به موضع ستون پنجم در موازات باب جبرئیل قرار می گرفت و باب جبرئیل بر شانة راست ایشان واقع می شد.[xviii] پس از تغییر قبله، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سمت دیوار جنوبی نماز گزاردند و درِ جنوبی را بستند.
کف مسجد
کفِ مسجدالنبی دارای پوششی ازسنگریزه های کوچک بود وچون نمازگزاران باید بدون کفش وارد مسجد می شدند، رسم پوشاندن کف مسجد معمول شد. پیامبر نیز خود گاهی به هنگام نماز از زیرانداز (حصیر) استفاده می کردند. [xix]
ابوسعید خدری در روایتی گوید: در مسجد بر پیامبرخد صلی الله علیه و آله و سلم وارد شدیم و پرسیدیم: ای پیامبر خدا، کدام مسجد بر اساس تقوی بنا نهاده شد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مشتی سنگ ریزه از کف مسجد برداشت و آن را بر زمین پاشید و فرمود: «هذا مسجدی و مسجدکم»؛ یعنی مسجد مدینه.[xx]
4. ایوان صفه
در شمال مسجد نیز ایوان و سایه بانی برای مهاجران فقیر ساختند که به ایوان صُفّه معروف شد.گفته اند حدود هفتاد تن از مهاجران، که جایی برای سکونت نداشتند،[xxi] بر روی آن زندگی می کردند. این ایوان در کنار دیوار شمالی ساخته شد و مسقّف گردید. این کار پس از تغییر قبله انجام شد که در دومین سال از هجرت بود. ایوان صفه، البته اندکی با تغییر مکان، همچنان موجود است.
5 . منبر مسجدالنبی
منبر محل وعظ و خطابه و از مهم ترین آثار داخل یک مسجد و مکان مقدس و مذهبی است. منبر معمولاً در سمت راست محراب یا محل اقامة نماز قرار می گیرد. نمونة مشابه منبر، در مراسم عبادی مسیحی، سکوی وعظ و خطابه است. آمبو (Ambo) کلمه ای که در کلیسای اوایل قرون وسطی برای اشاره به سکوی خطابه دار کلیسای بیزانس به عنوان نامی برای تخت استفاده می شد. نزدیکترین نوع سکوی خطابه، منبر بود. [xxii]
پیامبر خد صلی الله علیه و آله و سلم هنگام خواندن خطبه در مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم به تنه درختی از خرما تکیه می دادند و چون از حالت ایستاده، اظهار خستگی کردند، به روایتی، غلام عباس بن عبدالمطّلب و به روایتی دیگر زنی از انصار برای ایشان پلکانی که دارای سه پله بود به صورت منبر ساخت و حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در روز جمعه ای بر روی آن نشست و خطبه خواند.[xxiii] آن حضرت روی پلة سوم نشستند و پاهای خود را بر روی پلة دوم گذاشتند. با گذشت ایام، منبر یکی از لوازم حتمی مساجد عمده شهرهای بزرگ شدکه برای مسلمانان نشانه ای بود از حکومت الهی، به معنای تلفیق قدرت های سیاسی، نظامی و مالی با دین و نه نشانگر جنبة مذهبی صرف.
منبر حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نشانة کامل این قدرت ها بود. یکی از نخستین شکل های نمادین اسلام را به وجود آورد و به مثابة یک شکل زیبا شناختی، تحوّلِ نسبتاً چشمگیری یافت.[xxiv]
برخی نیز گفته اند: منبری که برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ساخته شد، مرتفع و از گِل بود؛ یعنی پله نداشت. برخی دیگر گفته اند: مانند کرسی یا صندلی بوده که از چوب گزساخته شده بود.
توسعة مسجد در زمان پیامبر خدا در سال هفتم هجرت، پس از غزوة خیبر، به سبب گسترش جمعیت مسلمانان، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم احساس کردند که مسجد گنجایش نمازگزاران را ندارد و باید آن را توسعه دهد، لذا دیوارهای مسجد را تخریب و ابعاد آن را به 100 ذرع در 100 ذرع؛ یعنی به صورت مربع 49*49 متر در آوردند. در حالی که پیش از آن،ا مستطیل شکل بود. مربع یکی از شکل های هندسی است که نقشی بزرگ در معماری اسلامی داشته است و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در این توسعه، مسجد را با نقشة مربع برگزید که نمایانگر شکل بنیادین کعبه است. شکل مربع، غالباً در کهن ترین مساجد دیده شده است. از جمله مسجد کوفه و به مرور شیوة کاربرد مربع در معماری مساجد بسیار دقیق تر از نقشة ساده و کلی آن شد و به این ترتیب، نخستین فرایند معماری که از عربستان و از خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آغاز شد.[xxv] مساحت توسعه یافته، به ده هزار ذراع؛ یعنی برابر با 4900 متر مربع تقریباً بیش از سه برابر مساحت قبلی رسید. ایشان ستون هایی را به ستون های پیشین افزودند که پیش تر اشاره شد. همچنین بر ارتفاع سقف مسجد افزودند و آن را از 75/1 متر به 5/3 مترمربع رسانیدند که هفت ذرع بود.[xxvi] این توسعه سنتی شد برای خلفای پس از ایشان، که مساحت مسجد را گسترش دادند.
نمازگاه میّت
در سمت شرق مسجد النبی، که البته اکنون در داخل مسجد و در شرق حجره و مرقد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قرار یافته، مکانی برای نماز بر مردگان ساخته شد که به «مصلّی الجنائز» معروف گردید. مؤمنان اموات خود را به این مکان می آوردند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بر آنان نماز میزاردند که این رسم همچنان برقرار است و از آن جا میت را به سوی بقیع، برای دفن می برند. گفته اند در این مکان، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یک مرد و زن یهودی زناکار را رجم کرده اند. این کار درکنار دیوار، در نزدیکی باب مسجد انجام شد.[xxvii]
ب) معماری خانه ها
با ساختن مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم شهر مدینه تحوّلی عظیم یافت. علاوه بر پیدایی یک کانون اجتماع و حضور گستردة عبادی برای مردم، هر یک از مهاجران از مردم مکه، در کنار مسجد خانه ای برای سکونت خود بنا کردند و پس از مدت کوتاهی، ده ها خانه در کنار و اطراف مسجدالنبی برپا شد.
خانة پیامبر خدا از مهم ترین خانه هایی که بنا شد، خانه و حجره های پیامبرخد صلی الله علیه و آله و سلم بود. آن حضرت پس از سکونت در منزل ابو ایوب انصاری، که البته شش ماه طول کشید، به احداث مسجد پرداختند و در کنار آن، خانه ای برای خود ساختند. خانة رهبر دینی، که با استقبال باشکوه مردم وارد این سرزمین گردیده، باید به گونه ای طراحی شود که بتواند بخش هایی از وظایف رهبری را، علاوه بر وظایف مربوط به زندگی مادّی، در آن انجام دهد تا هم برای جامعه و هم برای خانواده اش کاربرد داشته باشد. بر ما چندان روشن نیست که معماریِ این خانه، متأثر از نوع معماری مردم مکه بوده یا نه.
در معماریِ مکه، آنچه بیش تر نمود می یافت، استفاده از خِشت و گِل در سقف و استحکام بنا از نظر استفاده از سنگ و مصالحِ محکم بود که براساس وضعیت اقلیمیِ مکه به سبب باران های سیل آسا و گرمای طاقت فرسا بود، اما در مدینه، به دلیل داشتن هوای نسبتاً مطبوع و بارش باران کم و به ویژه غنی بودن این سرزمین از نخل خرما و چوب، مصالح بیشتر خانه ها و معماری آن ها را چوب تشکیل می داد که در سقف ها به کار می رفت . ویژگی خاص این بنا، سادگی بی نهایت آن بود؛ همانند مسجدی که آن را ساخته بود. او به دنبال ساخت دارالخلافه و یا قصر نبود، بلکه سرپناهی برای آسایش و آرامش خود و همسرانش می خواست. او ابتدا یک اتاق از خشت برای همسرخود سوده ساخت که دوتنة نخل خرما سقف آن را تشکیل می داد و سال بعد اتاق دیگری برای عایشه و سپس برای حفصه و آنگاه دو اتاق دیگر برای دو همسر دیگرش ساخت، در نهایت سادگی و بی پیرایگی.
براساس گفتة هیلن براند؛ «وجه شاخص دیگر این خانه، ابعاد قابل توجه آن است. خانه در واقع میدان مربع بازی را تشکیل می داد که هریک از اضلاع آن 56 متر بود و اتاق ها پهلو به پهلوی یکدیگر در ضلع شرقی مسجد ساخته شدند و ویژگی دیگرش آن که این بنا صرفاً کارکردی مسکونی یافت .حجره ها در داخل محصوره بودند، نه در خارج از آن، و بدین ترتیب کنه متناقض این بنا نمایان می شد؛ بنایی که ظاهراً به عنوان یک خانة مسکونی ساخته شد. و آن با توجه کامل به دیگر کارکردها طراحی گردید. به بیان دیگر، نیّت آن بوده که بیت محمد به عنوان کانون جامعة جدید اسلامی عمل کند.»[xxviii]
اگر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می خواست زندگی ساده و بی پیرایة خویش را به عنوان یک شهروند، در خلوتی بی سر و صدا داشته باشد، بعید بود آن را به شکلی که گفته شد می ساخت. البته مأموریت او اسلوبی از زندگی با طبیعتی عمومی را ایجاب می کرد و خانة او نیز به همان نسبت خانه ای عمومی بود.[xxix]
این اتاق ها مانند دیوارهای مسجد، سبک بوده اند . ابن سعد گفتة یک شاهد عینی را نقل می کند که ناظر تخریب اتاق های همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده و می گوید:
«من اتاق های همسران پیامبر را که از شاخ و برگ درخت خرما ساخته و جلو درهای آن ها پرده هایی بافته شده از موی سیاه بزآویخته شده بود، دیده ام.»[xxx]
پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اتاقی عمومی برای پذیرایی منظور نکرده بود و احتمالاً این کار را در حیاط، که همان مسجد بوده، انجام می داد؛ زیرا در مجاورت درِ خانة آن حضرت به سوی مسجد (البته از خانة عایشه که باب النبی خوانده می شد)، ستونی به نام سریر وجود دارد که آن حضرت تختی بر کنار آن زده و روی آن می نشستند و نیز ستونی دیگر که نام وفود بر خود گرفته بود. وفود یا دسته ها برای دیدار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کنار آن می نشستند و با ایشان پیمان می بستند . این نشان می دهد که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دیدارها و بخشی از امور مربوط به رهبری و دعوت را در خارج از منزل و در مسجد به انجام می رسانده است.
به گفتة پاپادوپولو، این قسمت، به مثابة تالار بار رسمی طبعاً جزئی از منزل بود (همانجا) . ساختمان و بنای خانة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بسیار سبک بود؛ مانند الگویی از زندگی بدوی و چادرنشینی عرب صحراگرد و ترکیبی از درخت خرما. جریان هوا وآفتاب، سایه گاه ها نگران کننده می نمود، اما نمونة خوب و گویایی بود از معماری مجرد و غیر عادی بادیه نشینان و توحید، بدون امتیازی که با توجه به عدم شناخت قبایل عرب از هرگونه هنر تزیینی و نقاشی، منزل را کاملاً برهنه و بی زیور نشان می داد. براین اساس، دیدگاه های زیبا شناختی هرگز در اندیشة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان آن عصر نبوده، بلکه رفع نیازهای کیش و آیین جدید و ادارة جامعة نوین به وسیلة امکانات معمولی محیط که از لحاظ فنی در دسترس بود، مدّ نظر قرار می گرفت.[xxxi]
نکتة قابل ذکر دیگر در شکل معماری و هندسی منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مربع بودن آن در ابتدای احداث است . منزل عایشه و سوده، هر دو به صورت مربع، حدود 50 متر ساخته شد. مربع از شکل های هندسی است که نقشی بزرگ در معماری اسلامی داشته است. این نقشه ای که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برگزید، درست هندسی ودقیقاً مربع، که شکل بنیادی کعبه است.
به گفتة سمهودی، اتاق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که به آرامگاه ایشان تبدیل شد، همچنان باز و آشکار بود تا این که عمر بن عبدالعزیز، در زمان خلافت ولید، در هنگام بازسازی مسجد، حفاظی پنج ضلعی نامنظم برگرد آن احداث کرد و این کار ناشی از هراسی بود که مبادا با پیروی از همان شکل مکعب کعبه، این اتاق نیز به صورت قبله در آید و به سوی آن نمازگزارده شود.[xxxii]
نکتة دیگر که «پایا دو لو» به آن اشاره دارد، این است که: هر چند این دیوارها به ارتفاع 5/3 متر با خشت خام ساخته شده بود، لیکن می توانست برای پیامبر و پیروانش در صورت حملة دشمن، که بارها رخ داد، به منزلة یک پناهگاه ویا احتمالاً یک دژ کوچک عمل کند و این نکتة مفهوم مربع را ـ که یک شکل منطقی دفاعی و بسان اردوگاه های رومی و دژهای متعدد بیزانس بود ـ آشکار می سازد. ازاین رو، این دیوارها نه فقط به حریم مکانی مقدس و نه تنها منزل پیشوای امت، که برپناهگاه و دژ اسلامی نیز دلالت داشت.[xxxiii] این نظرِ پاپادپولو، به هیچ رو نمی تواند درست باشد؛ زیرا بعید است که چنین کارکردی مورد نظر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده باشد. در هر حال، این خانة کوچک، همانند مسجد با خشت و شاخه های درخت خرما بنا گردید. سقفی کوتاه داشت که دست بدان می رسید و هم چنین دارای دو درِ یک لنگه، بدون قفل بود که یکی از غرب خانه به مسجد و دیگری از ضلع شمالی آن به بیرون گشوده می شد.[xxxiv]
ابن سعد، توصیف می کند که عبدالله بن یزید پیش از تخریب خانه ها به دست ولید، آن ها را دیده و چنین توصیف کرده است:
«چهار خانه با دیوارهایی از گِل و کاه (خشت) که شاخة درخت خرما در آن به کار رفته بود، به اتاق های مجزّا تقسیم می شد و پنج خانه ای که از شاخه های گل اندود نخل بنا شده بود، فاقد تقسیمات داخلی بود. بالای درها پرده هایی از پارچه موئین سیاه آویخته شده بود که هر ضلع آن سه ذرع طول داشت. ارتفاع سقف ها به اندازه ای بود که دست به آن ها می رسید.»[xxxv]
و نیز از محمد بن هلال نقل شده است که خانه های همسران رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که از شاخه های نخل خرما، که سطحی از مو بر روی آن پوشیده شده بود، در جنوب ساخته شد.[xxxvi] هم چنین گفته شده است که دیوارهای خانة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را با خشتی که قابل احتراق نبود و شاخة خرما که کنار هم در مساحت و ارتفاع گذاشته شده بود، ساخته بودند. هریک از حجره ها دری کوچک به سوی مسجد داشت و بر آن، پرده ای از مو آویزان شده بود. از داود بن قیس نقل شده است که گفت:
«حجره های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که دیوارهای آن از شاخه های نخل ساخته شده بود و بر سطح خارجی آن لایه ای ازمو پوشیده بود.»
عرض خانه از درِ اتاق تا درِ خانه، حدود هفت ذرع (5/3 متر) و طول آن حدود ده ذرع (5 متر) بود و نیز از حسن بصری نقل شده که داخل خانة رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم شدم، دستم به سقف می رسید. برای هر خانه اتاقی و هر اتاقی از چوب عرعر(سرو) پوشیده (تزیین) شده بود. [xxxvii] پیامبر خد صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات در همین مکان؛ یعنی در جایی که با عایشه زندگی می کرد در نیمه ای از منزل عایشه دفن شد. در زمان عمربن عبدالعزیز خانه های محل سکونت سایر همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خراب شد و قبرهای سه گانه پدیدار گشت. عمر خود شخصاً دست به کار مرمّت قبرها شد و وردان را مأمورکرد تا دیوارهای خانه را تا پیِ در، بردارد و پی را نیز بکند.[xxxviii] بسیاری از صحابه از تخریب خانه ها ناراحت شدند و می گفتند: ای کاش خانه ها به همان وضع باقی می ماند تا مردم می دیدند که پیامبرشان چه محلّ سکونت ساده ای داشته و چگونه به چند خشت گِل قناعت و اکتفا کرده است! کسی که کلیدهای خزائن دنیا به دست اوست.[xxxix] ترتیب خانه ها این گونه بود: حجرة حفصه، اولین اتاقی که درِ کوچکی از آن به سوی خانة عمر گشوده می شد. در سمت جنوب و سپس کنار آن (در غرب) حجرة عایشه بودکه قبر پیامبر خد صلی الله علیه و آله و سلم در داخل آن قرار گرفت و پس از آن، حجرة فاطمه÷نزدیک باب جبرئیل و پس از آن حجرة امّ سلمه و آخرین حجره نیز در سمت شمال، اتاق جویریه بود.[xl] خانة حفصه چسبیده به خانة عایشه بود از طرف قبله و بین دو خانه، راه باریک و تنگی به اندازة عبور یک نفر وجود داشت که از پهلو حرکت کند. آن دو، با یک دیگر از داخل اتاق ها صحبت می کردند. [xli]
اما سادگی دیوارهای حجره ها آن گونه بود که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نمی پسندید در آن مالِ زیادی صرف شود. امّ سلمه در حجرة خود به جای جرید (شاخه نخل) از آجر وخشت نسوز استفاده کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وقتی آن را دیدند، پرسیدند: این چیست؟ گفت: می خواهم چشم مردم را از دیدن خود (خانه ام ) بازدارم . پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای امّ سلمه، بدترین راهی که انسان به سوی آن می رود، خرج کردن مال مرد مسلمان برای ساختمان و بنا است.[xlii]
ج) خانه های صحابه
به هنگام مهاجرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه ایشان از مکه، شهر مدینه دچار تحوّلی چشمگیر در معماری و شهر سازی شد. مدینه به شهری اسلامی تبدیل گشت که مرکزیت آن را مسجد شکل می داد و به عبارتی مسجد چون نگینی در داخل انگشتری قرار یافت و صحابه معاجر پیرامون مسجد به صورت حلقه وار، خانه های خود را بنا کردند و سجد النبی را چون نگینی در بر گرفتند. رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم برای برخی از آنها به تقسیم و توزیع زمین پرداخت. ایشان با دست مبارک خود برای آنان خطی روی زمین کشیده و حدود آن را تعیین می کردند.[xliii] برخی از آنان در خانه های انصار ساکن شدند و بسیاری خود به ساخت خانه پرداختند. از آنجا که سرزمین مکه و مدینه به لحاظ موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی متفاوت بودند نوع معماری این دو منطقه نیز متفاوت بود. براین اساس مردم مکه از معماری مدینه در خانه سازی خود تأثیر پذیرفتند بدان نحو که چون در مدینه نخلستانها فراوان و تنه های نخل و شاخه های خرما به عنوان مصالح ساختمانی استفاده می شد آ نان نیز که د رمکه عادت کرده بودند خانه هایشان به و یژه سقف ها را از سنگ بنا کنند و ستونهای محکم از سنگ و به صورت مربع یا مدور استوار سازند، در مدینه تحت تأثیر معماری شهر و شرایط جدید، استفاده از چوب ونخل و تنه درخت برای زدن سقفها بهره بردند و برای دیوارها نیز از خشت و آجر نسوز (لِبن) و سنگ بهره بردند و چوبهایی که بر فراز آن تزیین شده بود بر بالای درب ها می گذاشتند . این موضوع از گفته عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روشن می گردد که وقتی رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم برای وی خطی جهت ساختن خانه اش بر روی زمین کشیدند و وی از بنای آن فارغ شد با صدای بلند گفت: «بنیتها باللِبن و الحجارة.... والخشبات فوقها مطارة .... یا ربنا بارک لاهل داره ....» و رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم نیز فرمود: «اللهم بارک فی هذه الدارة» «من این خانه را با (لِبن) خشت و آجر نسوز و سنگ بنا کردم و چوبهایی که بر بالای آن بر آمدگی هایی ایجاد کردم بر فراز آن گذاشتم، خداوندا! این خانه را برای ساکنانش مبارک بگردان و رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم نیز دعا فرمودند: خداوند برای ساکنان آن برکت قرار ده} رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم هم چنین ناودانی برای سقف این خانه قرار داد و این کار را با گذاشتن پاهای مبارک بر روی شانه های عباس انجام دادند[xliv] که این تقریباً ارتفاع دیوارها و سقف را نشان می دهد.
آنها خانه های خود را در کنار مسجد النبی، که مکانی مقدس برای عبادت بود بنا کردند وهر یک دو درب برای خانه هایشان قرار دادند، یکی دری که مستقیماً به مسجد باز می شد تا انها را با این مکان مقدس مرتبط سازد و درب دیگری که به کوچه و بیرون باز می شد و محل تردد آنان به خارج از خانه بود.پس از توسعه خیبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم امر فرمود که همه درهایی که به مسجد باز می شد جز درب خانه علی(ع) بسته شود « امر بسد الابواب الا باب علی » و این کار به فرمان خداوند انجام شده بود.
در این نوع معماری به گفته اگوست شوازی «پایه عربی » یک تنه درخت نخل است که بین دو تخته متصل گردیده است. اعراب تخته های بریده شده به انضمام چند اتصال از طریق گچ، سقفهایی با کیفیت استثنایی بوجود می آوردند، چوب در آب و هوای گرم نقش مهمی بازی می کند به کمک قطعات کوچک چوب متصل به هم که در وسط با هم تلاقی میکنند و نوعی شبکه را تشکیل می دهند انجام می گیرد. چون نقوش و نمایش تصاویر حیوانات زنده از طرف قرآن ممنوع گردید .، از این رو تمامی دکوراسیون افسانه ای از هنر حذف شده است. طبق یک عادت نژادی، اعراب ساکن، در دکوراسیون معماری خود از دکورهای پرده ای استفاده کرده باشند یعنی دکورهایی که در دوران زندگی بادیه نشین ها تنها تزیینات امکان پذیر منازل آنها بود.[xlv]
آویختن پرده هایی از پوست مو و بز بر روی درب خانه ها و یا اتاق ها معمولاً رسم بود. گاهی نیز پرده ای بافته شده از پارچه نیز بر درب اتاقها آویزان و نوعی تزیین محسوب می گردید. نمونه ای در دست داریم که حضرت فاطمه(س) بر روی درب اتاقشان پرده ای زیبا آویختند و فرشی در کف گسترانیدند و چون رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم وارد منزل وی شدند و این زینت را نپسندیدند، فاطمه(س) آن را به سرعت برداشتند، آن ها را به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسانیدند و گفتند تا بین مستمندان تقسیم کنند.[xlvi]
در این معماری تا آن جا که ممکن بود از پشت دری، مشبک ها و پرده های تسبیحی برای تخفیف تابش خیره کننده نور آفتاب به هنگام نفوذ به داخل ساختمان استفاده می شد. پاهای برهنه در تماس با حصیر پوش آرام می گرفت . فقدان اثاثیه در درون فضاها به جریان آزاد هوا کمک می کرد. پنجره ها معدود بودند .ترکیب تمام ابن عناصر جوی کم نور و مذهبی را به وجود می آورد که روح و جسم را آرامش می داد.[xlvii]
گسترش فضا در سطح وارتفاع
اما مواردی البته به ندرت هم در دست داریم که برخی خانه ها در دو طبقه ساخته می شدند مثل خانه ابو ایوب انصاری که وقتی رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه آمدند برای سکونت در یکی از منازل به خانه او رفتند و در طبقه پایین ساکن شدند و ابوایوب در طبقه بالا، که البته ابو ایوب بعد از چندی از این امر نگران شد که مبادا بی حرمتی به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم کرده باشد، چون بر بالای سر آن حضرت زندگی می کند لذا به طبقه پایین آمد و رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم به طبقه بالا رفتند.[xlviii]
اطم (قلعه کوچک)
برخی از خانه ها نیز حالت قلعه و حصن داشته است وبه صورت بسیارمستحکمی از سنگهای کوهی بنا می شده است که به آنها اُطم می گفتند. این شیوه معماری مخصوص یهودیان مدینه بود که آنها از هنگام سکونت در مدینه 40 اَطم ساختند .قلعه های یهودیان بنی نظیر و بنی قریظه در مدینه معروفند. وقتی رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه آمدند و به اخراج یهودیان پرداختند صحابه می خواستند اطم های آنان را اخراب کنند و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مانع شدند. این نوع معماری مورد تقلید اعراب مدینه هم قرار گرفت لذا چند نمونه ازآن ساخته شد، یکی خانه حسن بن زید بود[xlix] و دیگری اطم حسان بن ثابت بود که بسیار مستحکم و مرتفع بود. حسان بن ثابت از شعرای عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بود که در آن جا می زیست. این اطم در سمت غرب مسجد قرار داشت. دیوارهای آن بسیار بلند و شکلی هندسی زیبا داشت.
اما کف برخی از خانه ها را نیز سنگفرش می کردند مثل خانه ابراهیم بن هشام در کنار خانه حسن بن زید در مجاورت مسجد النبی که سمهودی ذکر می کند با بلاط (سنگ مفروش در کف) تزیین شده بود. او محدوده سنگفرش خانه وی را در جهات مختلف مشخص می کند.[l]
زقاق (کوچه )
اما برخی از گفته ها حکایت از آن دارد که این خانه ها که البته نزدیک یکدیگر ساخته می شدند به وسیله کوچه هایی با پهنای 5/2 متر به هم مرتبط و راه عبور و مرور مردم را تأمین می کرد . هر یک از این کوچه ها نامگذاری می شد مثل زقاق القشاشین که پهنای آن سه متر بود و یکی دیگر از این کوچه ها معروف به زقاق المناصع است. بر اساس گفته یاقوت حموی کوچه ای بوده که از خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به خارج مناطق مسکونی مدینه در شرق و کنار چاه ابو ایوب راه داشته است و شبها زنان به آنجا رفته و قضای حاجت می کردند. چیزی شبیه توالتهای عمومی . از عایشه نیز روایتی در دست است که زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم برای این کار شبها به سوی آنجا می رفتند که بسیار وسیع و پهن بوده و پیرامون آن نیز دیواری کشیده شده بود. این کار به رسم عصر جاهلیت صورت می گرفت[li]. تا این که بعدها دیوار آن خراب شده و زنان در داخل خانه خود دیوار و حائطی برای این کار درست کردند.[lii]
رباط (میهمانسرا)
برخی از متمولان و کسانی که از وضعیت مالی خوبی برخوردار بودند برای خود دوخانه بنا می کردند یکی خانه ای بزرگ که برای دیدار و پذیرایی از میهمانان و خانه ای که محل سکونت آنان بود از جمله عثمان به عفان، که در جهت شرقی مسجد مقابل باب جبرئیل دو خانه متصل بهم داشت یکی معروف به دارالکبری و دیگری دارالصغرای[liii]. روایتی دیگر حاکی از آن است که دارالکبری ابتدا خانه کوچکی بود که رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم به عثمان به اقطاع اگذار کرده بودو او خانه هایی در کنار آن را خرید و به توسعه خانه اش پرداخت وا ز سمت جنوب آن را توسعه داد[liv] یکی از کاربردهای خانه ها، میهمانسرا و محلی برای ضیافت مسلمانان بود علاوه بر دار عثمان، خانه عبدالرحمان بن عوف نیز به همین منظور ساخته شد این خانه به دارالضیفان معروف شد که به منزله میهمانسرای امروزی است و نام دیگرش دارالکبری، چون بسیار بزرگ بود .این اولین خانه ای با این بزرگی و وسعت بود که توسط یکی از مهاجران برای پذیرایی از میهمانان رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم ساخته شد[lv]. این مکان را نیز رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم برای او ترسیم و خط بنای آن را کشیده بود. آن حضرت برای بنی زهره در سمت پایانی مسجد خط خانه هایشان را در روی زمین کشیده و مشخص کرد و سهم عبدالرحمن زمینی پر از گیاه شد که او آنها را قطع وخانه یاد شده که به عبارتی می توان ان را قلعه یا اطم نیز نامید بنا کرد[lvi].
اما برای توسعه خانه ها نیز علاوه بر گسترش در طول وعرض در ارتفاع هم نمونه هایی روشن درد ست است از جمله خانه خالدبن ولید چون بین خانه جبلة بن عمرو و عمروبن عاص قرار داشت و خانه او کوچک و تنگ بود به رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم ازکوچکی آن شکایت کرد و آن حضرت به او فرمود: «ارفع فی السماء و سل الله السعه ».[ آن را به سوی آسمان بالا ببر که خداوند آن را برای تو برکشد و گسترش دهد][lvii] که البته به نظر می رسد بیشتر از دو طبقه ساخته نمی شده است. و ما نمونه ای ازخانه های سه طبقه نداریم . اما برخی از خانه ها نیز بسیار باشکوه و عالی ساخته می شده است و غیر از خانه عثمان، ابو سفیان خانه ای عالی داشته که با شکوه ترین خانه در مدینه از لحاظ بنا و مرتفع ترین آنها بوده ا ست شاید بتوان گفت چون عنوان مرتفع تر آمده شاید خانه اش یا سه طبقه بوده و یا دیوارهای آن خیلی بلند بوده است « کانت اشرف دار بالمدینة بناء و اذهبها فی السماء».[lviii]
جنابذ (گنبد)
چنانکه روشن است طراحی گنبد در معماری اسلامی الهام یافته از خیمه عربی و بدوی (صحراگرد)است که به صورت مدور از پوست بافته می شد. در معماری عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یک نمونه از گنبد یا به عبارتی قُبه که کوچکتر از گنبد است در دست داریم که نشان می دهد این نوع اثر هنری درعصر رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم البته به طور بسیار نادر وجود داشته است. اعراب آن را جُنبذ می نامند و این همان دلیلی است که می توان به صراحت اقتباس "گنبد " که همان جنبذ به عربی است در معماری ایرانی را از اعراب صحراگرد دانست.
در توصیف قبه های بهشت اشاره شده است« فیها جنابذ من لؤلؤ» [ در بهشت گنبدهایی از مروارید ساخته شده است].[lix]
در متون آن عصر هم چنین از قرائن که همان قرینه باشد یاد شده و قرینه به معنای جنبذ یا گنبد است[lx].
ابن شبه گوید : عبدالرحمن بن عوف پیرامون مسجد خانه ای ساخت که بر فراز آن سه قبه قرار داشت[lxi] و نیز خانه ملیکه دختر خارجة بن سنان هم دارای قبه ای بوده است که در توسعه عمر بن عبدالعزیز این خانه ها و قبه ها تخریب و در توسعه مسجد وارد شد.[lxii] عنوان قرائن در شعری از ابی قطیفه در آن عصر نیز آمده است.[lxiii]
حش (بوستان)
در شهر سازی عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم «حش» به معنای باغی مصفا برای نشستن و تفریح مردم (پارک عمومی ) یا باغ و نیز چاه جایگاه ویژه ای داشته است هفت چاه در اطرف مسجد النبی و در داخل مدینه در عصر پیامبر حفر شد مثل بئر حاء، بئر رومه، بئر بضاعه و بئر اریس که از طریق این چاهها زمین های پیرامون را آبیاری و نخلستانها را آباد و یا از آب آن برای آشامیدن بهره می بردند .این چاهها از جهت دیگری نیز تقدس داشت و آن وضو گرفتن رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم وخوردن آب آن توسط ایشان بود که برای صحابه تبرک و تقدس ویژه ای داشت .برخی از این چاهها تا 50 سال قبل نیز وجود داشتند . برای نمونه از این چاهها و باغها می توان به بئر حاء اشاره کرد که در جهت شمال مسجد النبی قرار داشت ومتعلق به ابی طلحه انصاری بود و او در آنجا باغی مصفا داشت که از آن چاه برای آبیاری بهره می برد .این مکان به «حش ابی طلحه انصاری » معروف بود. وقتی آیه «لن تنالوا البر حتی تنفقو ا مما تحبون» نازل شد ابوطلحه انصاری این چاه را صدقه قرار داد تا مردم از آن بهره برند.[lxiv]
سقیفه
اما علاوه بر خانه ها مکانهایی عمومی نیزبه صورت مسقف ساخته می شد تا رؤسای قبایل گردهم آیند و پیرامون مسائل جاری و روزانه قبیله به مشورت بنشینند. این مکانها به عبارتی دارالشورا و مجلس مشورتی بود. در عصر جاهلیت در مکه دارالندوه و در عصر مقارن ورود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به مدینه سقیفه بنی ساعده از این نمونه ها است .هر قبیله ای برای خود سقیفه ای در مدینه داشت که چون مسقف بود آنها را سقیفه می نامیدند .اما یکی ازآنها در تاریخ بسیار معروف شد و آن سقیفه بنی ساعده متعلق به قوم خزرج بود که در آن سرنوشت خلافت بعد از رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم تعیین شد و انتخاب ابوبکر در آنجا رقم خورد.این مکان به عبارتی سایه بانی بود که نزدیک بئر بضاعه قرار داشته است.
نوع معماری آنها چنین بوده است معمولاً سقیفه های معروف درباغهای مدینه ساخته می شد، دیواری از غرب و سپس دیواری از شرق و نیز دیواری در جنوب که از خشت و اجر نسوز پیرامون آن را احاطه می کرد و در دیوار شرقی معبر و به عبارتی دربی برای آن قرار داده می شد و به وسیله چوبهای درخت خرما، شاخه های آن ونیز حصیر مسقف می گردید و جهت شرقی آن باز می ماند بدون دیوار زیرا در تابستان به خنکی داخل سقیفه کمک می کرد. برخی از آنها بزرگ بود و برخی کوچک که این به تمکن مالی بنا کننده آن بستگی داشت. معمولاَ سقیفه ها به همین صورت و شکل ساخته می شد.[lxv]
موقعیت سقیفه بنی ساعده در سمت شمالی مسجد النبی به فاصله 500 متری آن قرار داشت. این سقیفه حدود سال 1360 شمسی که دیوارهای خشتی آن همچنان موجود بود تخریب و اکنون شهرداری مدینه به جای ان ساخته شده است.
نتیجه
معماری عصر رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم همانند سایر اعصار با دوران گذشته خود مرتبط و ازان الهام یافته است. این معماری بیش از هر چیز متأثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی بود. و آب و هوای عربستان در آن تأثیر زیادی داشته است. استفاده از چوب در سقفها به سبب خشکی آب و هوا و گرمی آن و استفاده از شاخه های نخل خرما و یا باز گذاشتن جهتی از بنا بدون دیوار برای به جریان در آوردن باد و ایجاد فضایی خنک و مطبوع درروزهای گرم و نیز استفاده از سقفهای کوتاه برای گرم ساختن مکان سکونت در شبهای سرد زمستانی و خشک، استفاده از خشت های خام لِبن (آجر نسوز) و استفاده از سنگ در دیوارها همگی متأثر از شرایط جغرافیایی خاص شبه جزیره است.
ورود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به یثرب و پایه گذاری شهری مدنی به عنوان مدینة النبی بر اساس معماری جدید و نوین که دستمایه های مذهبی در آن بیشتر نماد داشت در مرکزیتی مذهبی و مقدس مثل مسجدا لنبی تبلور یافت. این مسجد درمرکز شهر به عنوان مکان عبادت ونیز تالارعام و اجتماعات که البته چند منظوره ساخته شده بود چون نگینی در وسط شهر قرار گرفت و درکنار آن یعنی پیرامون محیط خارجی آن صحابه مهاجر خانه های متعددی بنا و در حقیقت شهری اسلامی را پایه گذاری کردند که تا عصر حاضر شهرهای اسلامی الگویی روشن از آن عصر را در خود دارد، زیرا مسجد در مرکز اصلی شهر واقع ودر پیرامون آن خانه ها و نیز بازار به عنوان دو رکن معنوی و مادی شهر اسلامی را شکل می دهند. نکته قابل ذکر دیگر تحول درمعماری این خانه ها در مدینه پس از ورود رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم توسط مهاجران است . زیرا مهاجران و مردم مکه معماری متفاوتی از مردم مدینه داشتند، آنان خانه های خود را از سنگ های تراشیده شده و محکم می ساختند، چون مکه سرزمینی کوهستانی بود و سنگ به وفور در آنجا وجود داشت ؛برعکس مدینه که شهری مسطح و با نخلستانهای انبوه و آب و هوای مطبوع و خنک بود لذا وقتی مهاجران مکه به مدینه آمدند در بنای خانه هایشان از تنه های نخل و شاخه های خرما برای سقف استفاده کردند. کاری که در مکه رایج نبود. رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم بعنوان معمار و طراح مسجد النبی و خانه های صحابه، علاوه بر آنکه در ساختن مسجد شخصاً سهیم بود ونوع معماری و طراحی آن را مشخص می کرد ند به تقسیم زمین ها و توزیع فضاا برای احداث بنا و خانه ها با کشیدن خط هایی می پرداختند و حتی به توسعه آنها در عرض و طول و نیز ارتفاع فرمان می دادند . نمونه هایی از احداث خانه های دو طبقه درمدینه نیز حکایت از توسعه در ارتفاع دارد.با این وجود سادگی معماری و دوری از پیچیدگی های خاص و تزیین و زیبایی سازی از ویژگی هایی منحصر به فرد معماری در عصر رسول خد صلی الله علیه و آله و سلم است.