بخشی از مطلب
در قلمرو اسلام، همه هنرها به خدمت مسجد به کار رفته و از این راه جلال و سرفرازی یافته است . هنر معماری اسلامی، مثل بیشتر معماریهای عصر ایمان، تقریبا" یک هنر دینی صرف بود. خانه ها برای آن ساخته می شد که انسان زندگی کوتاه و ناچیز خود را در آن جا بگذراند، ولی خانه های خدا ـ دست کم از درون ـ نمونه زیبایی جاوید بود. برای مسلمانان فقیر و پرهیزکار، همین بس بود که مسجد زیبا باشد. مال و کوشش وی به بنای آن صرف می شد، همه هنر و صنعت خود را در آنجا به کار می برد و مسجد را چون قالیچه ای پیش کش خدا می کرد و همه مردم می توانستند از این زیبایی و شکوه بهره ور شوند. معمولا" مسجد را نزدیک بازار شهر می ساختند که از همه طرف بتوان آسان بدانجا رسید.
بنای مسجد در میان معماری اسلامی، اهمیت فوق العاده ای دارد زیرا مسجد به عنوان عبادتگاه و مجمع و محل حل وفصل بسیاری از اختلافات و نیز برگزاری بسیاری از مراسم، همواره مورد توجه و احترام بود. صنعتگران و هنرمندان می کوشیدند تا با همه مهارت و کاردانی خود در ایجاد استحکام و زیبایی و فضای معنوی آن نقشی داشته باشند و در واقع، "مسجد مجموعه ای است از هنرهای گوناگون " که بر روی هم، فضا و مکان خاصی را پدید آورده اند. فضا و مکانی که برای ایجاد رابطه میان خدا و خلق متناسب باشد و در عین شکوه و جلال ، آراستگی و تزیین آن ذهن انسان را به جای توجه به خداوند به خود مشغول ندارد.
بنابراین، از آنجایی که در سرزمینهای اسلامی، مسجد پایگاه اجتماعی مسلمانان و پناهگاهی برای زندگی پرآشوب شهر به شمار می آمد، به تزیین آن توجه خاص شده است و می توان گفت اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی، مسجد بوده است.
اما مساجد اولیه اسلام، بسیار ساده و محقر بنا می شدند. در حقیقت هدف مسجد نقشه آن را معین کرده بود، یک صحن دار در یک طرف صحن که پناهگاه و سایبان و محل درس بود. در قسمتی از صحن، رو به مکه ، بنای اصلی مسجد برپا می شد که محوطه ای مسقف و محصور و مربع بود و نمازگزاران در آن جا به صفهای بلند رو به قبله می ایستادند. گاهی بالای این بنا، گنبدی بود که ـ تقریبا" همیشه از آجر ساخته می شد. اولین بناهایی که به این طریق ساخته شد بسیار کوچک و ساده بود و از دیوار گلی و چند تنه درخت خرما تشکیل می شد ولی به زودی احتیاج به داشتن بناهایی مستحکم و پابرجا احساس گردید.
مساجد جامع
مسجد جامع در هر شهر بزرگترین پایگاه دین اسلام و مهمترین محل تجمع ، اعلام و انتشار اخبار و اعلامیه های دولتی و مرکز فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی و مکان شروع و مسیر جنبشهای مردمی است . به همین دلیل، مسجد مرکز ثقل بنای شهرهای اسلامی است و معماری آن متناسب با شرایط اقلیمی، مصالح در دسترس و تحت تأثیر سنن و دیگر خصوصیات محلی شهروندان یا ساکنان هرمنطقه شکل گرفته است . در حقیقت، مسجد شخصیت اجتماعی و مردمی خود را از اسلام، و مشخصات معماری و ساختمانی خویش را از تمدن بومی هر ناحیه گرفته است .
لازم به ذکر است که معماری اسلام در حالی شروع به کار کرد که فاقد هرگونه علم و اطلاع و سابقه باستانی در هنر معماری بود. به عبارت بهتر، کار را بادست خالی شروع کرد. بنابراین، هر چه از عوامل و مصالح معماری در اطراف خود یافت به کار برد، بدون آنکه نظری نسبت به انتخاب آنها داشته باشد.
در مرحله اول، تمام عناصر معماری سوری، رومی، بیزانس و ایرانی را مورد استفاده قرار داد و بدون آنکه یکی را بر دیگری برتری نهد به کار برد. در آغاز کار، فقط فرمان می داد و سفارش می کرد. اما کمی بعد، در راه تربیت و تکامل پیشرفت کرد و طولی نکشید که در آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر نمود؛ آنهایی را که با طبیعت و مقتضیات او هماهنگی نداشت و بیگانه می نمود و یا با سلیقه اش سازش نداشت، حذف نمود. در واقع معمار شد نه سازنده و چون عامل اصلی در معماری نیز، بیش از هر چیز وجود معمار است و اصل مهم در هنر معماری یک ملت هم، روح اجتماعی آن ملت است بنابراین عمیقترین نوع وحدت زندگی و مفهوم جامعه در مسجد تمرکز یافته است و از طرفی، برای مسلمان خداپرست ـ چه تنها باشد و چه غرق در جماعت ـ ساختمان مسجد طوری است که راز و نیاز وی را با معبود آسان می کند. تناوب بی کران قوسها و ستونها، فضای پیوسته را چنان به تکه های همسان بخش می کند که ایجاد آن حالت معنوی خاص را آسان می سازد. ضمنا" آرایش درون بنا نیز در به وجود آوردن حالت مزبور سخت مؤثر می نماید.
در تزیین و آرایش بناهای اسلامی، این خصیصه هست که بیننده را به جنب و جوش و عمل وانمی دارد، و بر عکس در ذهن وی زمینه ای برای کشف و شهود و درون بینی مهیا می کند. تزیینات بناهای اسلامی یا الوان می نمایند و یا روی آن ها کنده کاریهای کم ژرفا، نمودار می شود و در هر حال تمام بخشهای پوشش بنا را می پوشاند و کلیت و تمامیتی ذاتی بدان می بخشد که مستقل از ساختمان خود مسجد است. این آرایش و تزیینات دل انگیز، زیبا و متنوع ، فضای داخل مسجد را پوشش داده و به نوعی در تمام اجزای تشکیل دهنده معماری مسجد به کار برده شده است. موزاییک و کاشیهای براق برای کف مسجد و تزیین محراب و دیوارها، شیشه های رنگارنگ برای پنجره و قندیلها، قالی و قالیچه های گرانبها برای آرایه صحن بکار می رفت. از اره ها و دیواره ها با مرمر زیبای الوان و طاق نمای محراب و کتیبه ها را با نوشته ها می آراستند. منبر از چوب بود و در ساختن و آراستن آن با عاج منبت و آبنوس، دقت فراوان به کار می بردند. نزدیکترین منبر، چهارپایه ای بود که یک نسخه از کتاب خدا را ـ که طبعا" نمونه ای از خوش نویسی و ظرافت هنری بود ـ بر آن نهاده بودند. نمودار قبله طاق نمایی بود که در داخل دیوار ساخته بودند. صنعتگران و هنرمندان ، همه کوشش خود را در تزیین محراب به کار می بردند، محراب را با کاشی و موزاییک و تصویر گل و بوته و نقشهای برجسته و طراحیهای زیبا، از معرق، گچ، مرمر، سفال و کاشی، مزین می کردند.
دیگر امتیاز مسجد وجود مناره است. مناره، به عنوان برج دیده بانی مؤذن، بیشتر تحت تأثیر برجهای قدیمی آتشکده ها ساخته شد. در ایران ، این مناره بیشتر به شکل استوانه بود، اما مسلمانان آفریقا طرح مناره های چهارگوش را که شاید از فار اسکندریه اقتباس کرده اند به شکل خاص خود برپا داشتند. در دوران اول، مناره ساده وبی پیرایه بود و دقت بنا و ارتفاع آن در قرون بعد بیشتر شد، بالکنهای کوچک ظریف، قوسها، کاشی کاری و مقرنسهایی بدان افزودند.
هیچ ماده ای در قبال هنرمند مسلمان سخت نبود؛ چوب، فلز، آجر، گچ، سنگ، سفال، کاشی و شیشه را برای تعبیر اشکال و صور هنری خویش، که هیچ هنری حتی هنر چینی به پایه آن نرسیده بود، به کار بردند در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت معماری قرار داشت حتی مجسمه ساز که از بیم تجدید بت پرستی از تراشیدن مجسمه ممنوع بود، کوشش خود را در راه ایجاد نقوش برجسته به کار انداخت و از تراش سنگ و گچبری اشکال فراوانی به وجود آورد یاهنر نقاشی که در ابتدا تا حدودی مکروه بود، به گونه ای توسط هنرمند نقاشی در گچبریها و کاشیکاریها و طراحیهای مسجد، به کار برده شد. منع صورت سازی و هیکل تراشی ، باعث شد که در مسجد اسلامی تنها به نقوش و طرح و گردش خطوط برکاشیها اکتفا شود از دیدگاه یک هنرمند مسلمان یا هنرمندی در جهان اسلام و یا پیشه وری که بر آن بود تا سطحی را تزیین کند، پیچاپیچی هندسی، بی گمان عقلانی ترین راه شمرده می شد. زیرا این نقش اشاره بسیار آشکاری است بر این اندیشه که یگانگی الهی یا وحدت الوهیت، زمینه و پایه گوناگونیهای بی کران جهان است . می دانیم که هچ نماد و مظهری مانند نور، به وحدت الهی نزدیک نیست بدین جهت است که هنرمندان اسلامی می کوشند تا در آن چه می آفرینند، از این عامل به منتهای حد ممکن بهره گیری کنند. برای رسیدن به چنین هدفی است که هنرمند، سطحهای درونی مسجدها یا کاخها و گاه نمای آن ها را نیز با کاشی می پوشاند. این پوشش ، غالبا" به بخشهای زیرین دیوارها منحصر می گردد تا پنداری درشتی و ضخامت آن ها را بزداید. برای همین منظور است که هنرمند، سطحهای دیگر را هم با نقشهای برجسته و مشبک می آراید تا از نور استفاده کرده باشد.
همچنین ، کتیبه های منقش که بر روی دیوار درونی جایگاه نماز قرار دارد و یا دور محراب را فرا گرفته است، شخص مؤذن را نه تنها به یاد معنای کلمات آن می اندازد، بلکه او را متوجه وزن(ریتم) اشکال و صور روحانی آن و فیضان با جلال و قدرت وحی الهی نیز می کند. در حقیقت اسلام به محیط انسان و مخصوصا" معماری، یک جنبه اعتدال و متانت و روشنی عقلانی می بخشد و بدین نحو، انسان را خاطر نشان می سازد که همه چیز اثر حقیقت الهی است .
معماری اسلامی از تمام هنرهای تزیینی کمک گرفت و در عربستان، فلسطین ، شام ، بین النهرین ، ایران، ماوراءالنهر، هند، مصر، تونس، سیسیل، مراکش و اسپانیا مسجدها به پا شد که قوت و استحکام برون و زیبایی و ظرافت درون را با هم داشت. از آن جمله بود: مسجدهای مدینه، مکه و جامع بیت المقدس، دمشق ، کوفه، بصره ، شیراز، نیشابور، سامرا، ابن طولون، و ازهر و دیگر مساجد که در این دوران اولیه ساخته شد و بسیاری از آنها در اثر مرور زمان از بین رفته اند. همین قدر کافی است یادآوری کنیم که " مقدسی " درباره ایران از مسجدهایی یاد می کند که در شکوه از مسجد مدینه و دمشق کم نبوده اند. به گفته او مسجد نیشابور، باستونهای مرمر و صفحات طلا و دیوارهایی که نقوش فرو رفته داشت، از عجایب روزگار بود و در همه خراسان و سیستان، مانند مسجد هرات نبوده است. از مطالعه گچبریها، ستونهاو سرستونها که از محراب مسجد نایین برجاست و نیز از مناره زیبای مسجد تاریخانه دامغان، تصور مبهمی از زیبایی و جلال معماری اوایل اسلام در ایران می توان داشت .
سخن آخر اینکه، اسلام توانست بر روی خرابه های تمدن قدیم و به کمک همان باقی مانده، تمدن جدید را بنا نماید به طوری که در زمان خلفای عباسی ، در اثر نفوذ تمدن ایرانی و یونانی، تمدن اسلامی به اوج ترقی رسید و پس از تسلط اعراب بر اسپانیا، تمدن اسلامی کم کم اروپای غربی را فراگرفت و فرمانروایان مسلمان همین که قدرت پیدا کردند، شروع به افراشتن مساجد و کاخهایی با عظمت کردند تا نشانه هایی از توانایی و توانگری خویش رابر عالمیان بنمایانند و در این راه همت بر آن گماشتند تا آثاری به مراتب بزرگتر و باشکوهتر از ساختمانهای دوره پیش از اسلام به وجود آورند. بیشتر این نخستین معماری های اسلامی در کشاکش ایام، تغییر ماهیت یافته و صورت اصلی خود را از دست داده است. چنانکه از نقشه کلی و تزیینات آن ها بر می آید سازندگان این بناها استادکاران مصری، شامی، ایرانی و حتی بیزانسی بوده اند. و عادت بر آن می داشتند که شیوه های محلی خود را در ساختن آن مساجد به کار برند. اما از اوایل قرن دوم هـ. ق به بعد است که مشاهده می کنیم سنتی مشخص از هنر اسلامی تکوین یافته و رو به تکامل گذارده است. شایان توجه است که تعداد قابل ملاحظه ای از ممتازترین نمونه های هنر تزیینی مسلمانان ، به ویژه پارچه های ابریشمی و سنگهای قیمتی و عاجهای کنده کاری شده و نیز ظروف شیشه ای و اشیای فلزی بسیار در کاخها و کلیساهای اروپای غربی حفظ گردیده است. این نفایس هنری که از راه تجارت و هدایای شخصی یا به عنوان غنیمت جنگی ، در طول نبردهای صلیبی به خاک اروپا انتقال یافته بود، درسراسر قرون وسطی به عنوان نمونه های دل انگیزی از ذوق و تخیل استادانه گردآوری می شد و چه بسیار مورد تقلید هنرمندان مغرب زمین قرار گرفت .
در هنر تزیینی اسلام باید گفت گه اسلام در واقع میراث تزیینی بسیاری از ملل را جذب کرده است و آنها را بدون شک یکنواخت ساخته و به کلی ترین جنبه خود تقلید کرده است، لیکن در عین حال شاید بتوان گفت آن ها را یک نوع وضوح عقلی بخشیده است .
همان طوری که گفته شد، هنرمندان اسلامی جلوه های نبوغ خود را بیشتر در معماری و هنرهای ظریف آشکار ساخته اند. معماری مسجد سازی به گونه ای خاص تحول یافت و آنچه از نظر مسلمانان هنرمند جلوه می کرد این بود که سطح خارجی و داخلی بنای مساجد، تماما" پوشیده باشند. این پوشش که عالی ترین جلوه های آن، صنعت کاشیکاری و گچبری است، دارای طرحی یکنواخت و بدون تضاد است ؛ یعنی همه جا، مجموعه کار و آهنگ ملایم رنگها وطرحها مورد نظر است، نه یک موضوع به خصوص .
هر کس با هنر و معماری اسلامی آشنا باشد، به این مطلب توجه خواهد کرد که ریاضیات در اشکال هنرها نقش داشته است و یکی از ویژگیهای هنری اسلام، وجود نقشهای هندسی است که در بیشتر هنرها جلوه گری می کنند. درنقشهای هندسی اسلامی ، فضای پر و خالی شده و طرح زمینه آن، همه ارزش برابر دارند و با هم متوازن هستند و همان گونه هم توجه بیننده، هرگز دریک نقطه از عوامل زینتی متوقف نمی شود.
شکلهای پیچاپیچ اسلامی معمولا" ازیک یا چند شکل منتظم پرداخته می شوند که در انحناها و دوایر می افتند و به نقش ستارگان چند پر در می آیند و این بدان معنااست، که تناسبات وابسته به یک نقش درسطح گسترش طرح تکرار می شود. طرحهای گوناگون از نوع مشابه ـ چه بسا ـ در هم فرو بروند و شبکه ای از خطوط بسازند که مستمرا" ادامه یابند و چند کانون یا مرکز بسازند. این پیچاپیچ هندسی، بی تردید عقلانی ترین شیوه کار بوده است. زیرا که این نقش، اشاره بسیار آشکاری بر اندیشه یگانگی در ورای همه مظاهر است . و سرانجام اینکه سیر و سیاحت در جهان پر نقش و نگار تزیینات مسجدها و ساختمان خود بنای مساجد، بیننده را در عوامل روحانی غرق می نماید و پیچ و خم نقوش، ایمان به وحدت خداوند را در دل وی راسخ می سازد.