جزوه اشنایی با معماری اسلامی ایران تدوین : غلامحسین معماریان - با سوالات و پاسخ
 
بخش اول:بناهای تاریخی
بخش دوم:مسجد
بخش سوم:مدرسه
اصولا در گذشته در انتخاب محل ساخت هر شهری به نکاتی توجه می کردند از جمله واقع بودن بین شاهراه ها و مسیر ها ، اعتبار بازرگانی داشتن ، مرکزیت داشتن نسبت به کل منطقه ، سیل گیر نبودن ، سخت بودن زمین ، ضد زلزله بودن و ... 
الجایتو در زمان خودش بدون در نظر گرفتن نکات بالا سلطانیه را می سازد و هر چند مسیر شاهراهها را عوض می کند ولی بعد از چند وقت شهر متروکه شده و ویران می شود . محله شارستان یزد بر روی زمینی بنا شده که تا عمق 2 متری خاک رس و از آن به بعد زمینی به نام چلویاکدشک است 
این زمین خیلی سخت بوده و ساختمان را بروی آن بنا می کرده اند و از خاک رس بدست آمده برای ساخت مصالح استفاده می شود .
در گذشته با در نظر گرفتن آب و هوا ، طرز تابش خورشید و جهت وزش باد جهتی را برای شهر در نظر می گرفتند . معماران ایرانی برای این که از شکل شش ضلعی استفاده می کردند و در کل سه رون در نظر می گرفتن:
 1- رون راسته  2- رون اصفهانی . 3- رون کرمانی 
1-     رون راسته جهت – شمال غربی – جنوب شرقی دارد که شامل شهرهای تهران ، تبریز ، یزدو ... می شده است که جهت آن تقریبا مواجه قبله است .
2-    رون اصفهانی – جهت شمال غربی – جنوب شرقی دارد . و در اصفهان ، استخر و تخت جمشید و ... به کار گرفته شده است . 
3-    رون کرمانی – جهت غربی – شرقی دارد و شهرهای کرمان ، همدان آبادیهای آذربایجان غربی و ... با این رون ساخته شده است . قبل از اسلام تقریبا تمامی شهرها را به شکل کلات ساخته و در آن ها شدیدا مساله نظام طبقاتی رعایت می شده است که این طبقات اجتماعی به چهار طبقه تقسیم شده است که شامل ارتشداران ، موبدان ، استرپوشان و صنعتگران بوده است 
4-    کهندژ یا قهندژ به معنی دژ قدیمی ( دژ یعنی ساختمان ) قلعه مهم شهر بوده است . کهندژ معمولا در شهر و یا بیرون بیرون شهر و معمولا در کوی ارگ بوده است ( ارگ به معنی محله فرمانروایی ) . به محافظ ارگ ارگ بد می گفتند . هسته مرکزی شهر شارستان ، یا شهرستان بوده است .
5-    بیرونی شارستان را پروست و بعدها ربض می گفتند .
شهرها معمولا دو شکل خاص داشته اند :
1-    شهرهای شطرنجی یا پیجازی  که در آن کوچه ها خطوط عمود بر هم هستند و همدیگر را قطع می کنند . نمونه آن در تعداد زیادی از قلعه های روستایی دیده می شود .
2-    شهرهای تنسکته ای یا قار عنکبوتی که مثل دایره است که در مرکز ان بناهای اصلی مانند آتشکده ی ساختمان حکومتی و غیره قرار می گرفته اند شهرهایی پیچازی در نقشه های قدیسی بعضی شهر ها مثل محله شهرستان یزد که الان محله های یوزداران و فهادان است .شهر فیروز آباد فارس نمونه ای از شهر تنسته ای است . 
3-    ارسن شهر شامل محله ، بازار ، میدان ، کوچه ، خیابان و بناهای عمومی شامل مساجد ، مدارس و غیره می شد .
4-    محله ها : محله یا کوی ، یک شهرک کوچک در دل شهر بوده و برای خودش بازارچه ، مسجد ، مدرسه و دیگر چیزهای مورد نیاز را داشته است . 
5-    خیابان ، کوچه گذر : 
6-    کوچه یا کوی : رگ های شهر و راه های باریکی است که خانه ها را به هم وصل می کند . 
ساباط  : کوچه ای سر پوشیده است . 
ارسن بازار : بازار عناصر مختلفی مثل راسته ، رسته ، دالان ، سدا یا خان ، خانبار و تیم یا تیمچه داشته است .
میدان : 
میدان همان کلمه میان است و مغرب آن میدان است و به معنی دل شهر و فضای باز برای اجتماع مردم همراه با بازاری اطراف آن بوده است .
انواع میدان ها : 
1-    میدان بزرگ شهر که در دل شهر بوده و ابنیه مختلف مثل بازار ، حمام و مدرسه در کنار آن قرا رمی گرفتند .
2-    میدان هایی به نام کرد که میدان های کوچک پراکنده بوده و کالاهای مختلف از آن جا پخش می شده اند مثل میدان تره بار ، میدان کاهو فروشان و ...
فصل اول 1
بناهای تاریخی هر کشور حکم بخشی از شناسنامه فرهنگی آن است .
درون گرایی و کشش معماران ایرانی به سوی حیاط ها و پادیاوها و گودال باغچه ها و هشتی ها و کلاه فرنگی ها که شبستانها را گرداگرد خود گرفته و محیط های دلکش و خودمانی به وجود آورده از دیرباز جزء متعلق معماری ایران بوده است.
می دانیم که پوشش بنا در معماری همیشه مساله مهمی بوده .
در زیر زمین و اطاقهای پای بست چغاز نبیل می بینیم که انواع و اقسام قوسهای بیضی و تخم مرغی و جناغی و شاخ بندی به کار رفته است که همه منطق ریاضی قوی دارد .
معماری ایرانی ویژگی های خاصی دارد که بیان آن مختصر میسر نیست 
ولی لازم است در مورد پیمون ( مدول ) وکست افزون و گنجاندن آن در بنا ها توضیح مختصری داده شود .
آرایش اجزاء معماری در یک طرح ایرانی توسط تجزیه و ترکیب اندازه و معیارهای مشخصی انجام می گیرد که معمار به تناسب فضاهای مورد احتیاج را به وجود می آورد و با کاسته و افزودن  و جابه جا کردن اجزاء آن طرح منظور را تهیه می کند .
پیمون بیش از همه در پوشش درگاهها ، ایوانها ، طاقها و گنبد، بادخانه ها تاثیر دارد به طوری که از پیش معلوم است که مثلا طبره یا ضخامت گنبد با دهانه مشخص در هر نقطه چقدر است .
بخش دوم
هنر اسلامی به ویژه معماری آن بر پنج پایه مردم داری ، خود بسندگی ، پرهیز از بیهودگی ، بهره گیری از پیمون ( مدول ) و نیارش و درمان گرایی نهاده شده است .
دیوار مسجد مدینه از سنگ لاسه  و آسمانه آن تیر پوش بوده اما در فهرج که نه سنگی و نه چوبی در دسترس بوده ناگزیردیوار مسجدش از چیز وخشت خام پوش آن سخ ( طاق پوش ) می باشد و جز در لبه رخیام خشت پخته در آن به کار نرفته است . در معماری ایرانی هرگاه چند کوچه طاق پوش در کنار هم جای می گیرد دهانه کوچه میانی یا میان وار بیش از کوچه های دیگر است و از دهانه بروارها یا کوچه های دیگر کم کم کاسته می شود و کوچه کناری که طاق آن روی دیوار پرت می نشیند  کمترین دهانه را دارد ، تا از راش کار کم کم کاسته شود و دیوار ، پرت را نیندازد .
مساجد:
سر پوشیده های کشیده که بیشتر یک دهانه در میان و چند ایوانچه بخش زنان مسجد بیشتر در اشکوب و بالای کمر پوش یاورکه غرفه جای داشته . مسجد ملا عبدالخالق یزد ، مسجد سید محمد عفراشبستان چهلستون ، چون دهانه های کوچکی دارد و طاقها در کنار هم جای گرفته . مسجد های شبستانی مشخصات : میان سار و پیشگاه . سرگشاد بزرگی در میان دارد پیرامونن آن را شبستانهای چهل ستون دستاوند گرفته و بیشتر آنها هانه ی میانی رو به قبله و دهانه ی روبروی آن پهن تر و گشاد تر از دهانه دیگر است .
این مسجد شیعه تن نمازگذار را پذیرا می باشد و شیوه ی ساختمانی آن در آن زمان شگرف بوده است .
مسجد ابومسلم نیشابور 
از صده ی  سوم تا چهارم و آغاز صده ی  پنجم هجری مسجدهایی به همین شیوه بنا می شود ما به زیبایی و نغزی آن می افزاید و در روزگار آل کالویه که نغزی کاری به والا ترین جای خود می رسد . و یکی از هنرهای ما مانند پایگاه که نام آورترین آن جامع یزد است . خواجه نظام الملک چند چشمه از ستاوندهای شبستانی جامع اصفهان را بر می دارد و به جای آن گنبد خانه ای می سازد . مسجد جامع زاوه کهن ترین مسجد ی است که از آغاز به گونه ای چهار ایوانی بنا شده مسجد دو ایوانی مسجد زوزن و فریعود 12 ایوانی ساخته شده است این گونه مساجد تنها در استان خراسان دیده می شوند .مسجد جامع سمنان یک ایوان در پیش گنبد خانه دارد . که پیش از صده ی هفتم رو به روی شبستان کهن ساخته شده است مسجد جامع ورامین 14 ایوانی مسجد یک ایوانی مسجد جامع رجب علی و مسجد جامع تهران در نیایش گاه های کهن پادیاوها را در پیش گاه اما در زرفا می ساختند .
تانمای درگاه به خوبی آشکار باشد و پیش دید را بگیرد تا چندی پیش این پادیاوها یا گودال ها و باغچه ها هنوز دیده می شد . نماز گذار وقتی می خواسته پای در مسجد بگذارد باید پاک می بودهو مردم آنقدر پاک بودند که هیچ خانه ای را کنار مسجد نمی ساختند . یکی دیگر از اندامهای مسجد روغنگری و روغنکشی بود . که روغن چراغ ها را فراهم می کرد . چون بخشی از این کارگاه ها خراس بود . ناگزیر با مبدانچه و کوچه از مسجد جدا می شد . 
میان سرا درونی استخر بزرگ و پر آب و گهگاه جوی آب روان باغچه هایی با درختان و سایه ای برای نمازگذاران بوده پیش درگاه مسجد بخشی در جلوی مسجد که آب نما و ... می ساختند 
مسجد جامع ورامین 
در شهرهای سردسیر و روستاهای کوهستانی بیشتر مسجد ها با ستون ها و دیرک های چوبی با پوشش تخت است که زیباترین آنها مسجد پرذله ( میان دره ) ابیانه ، مسجد طرزجان ، ملا رستم و ... یادکرد . اگر نگاه کنیم می بینیم که در مساجد ****  تا بام ها خرپشته شیب دار کند بدین گونه که ستون میانی را بلند تر گرفته و اندک اندک هر چه به دیوار نزدیک می شوید از بلندای ستون کاسته می شد.
مدرسه 
بعد از مسجد مهمترین بنای عمومی مدرسه است . 
1 – مکتب خانه : مکان خاصی نداشته و معمولا در خانه – بالا خانه و مقدمات الفبا بوده است .
3-    مدرسه : در دو سطح مقدمات : شامل صرف و نحو و ... ادبیات فارسی علوم و ... بوده 
4-    داخل مدرسه حیاطی سر سبز با حجره ها و ایوان هایی در اطراف بوده است و جای سمینارها  در ایوان های مدارس بوده است . ایوانچه های جلو حجره ها محل پخت بوده .
حجره : یا اطلاق طلبه ها معمولا دارای یک ایوانچه و یک پستو بوده است . حجره ها معمولا برابر یک تا سه نفر بوده است . در بیرون مدرسه فقط چند مغازه و حجره برای فروش کاغذ و دوات و ... وجود داشته است .
مدرس : 
فضای درس مدرسه است و در اغلب مدارس یکی می باشد . و در بعضی از مدارس مثل مدرسه خان دارای پنج مدرس می باشد . در هر مدرسه نماز خانه – کتابخانه ، گنجه وجود داشته است . قدیمی ترین مدرسه فخریه سبزوار است . 
مدارس زیبای ایران : غبائیه و خرگرد خاف است .
خرگرد : بین خاف و جام است این کار توسط قوام الدین شیرازی و بعدا و پسرش عباث الدین ساخته شد و به اسم خود آن شخص یعنی غیاث الادین پیر احمد خافی نامگذاری شد . یکی دیگر از مدارس زیبا و کامل مدرسه ی خان شیراز است این مدرسه را امامقلی خان پسر الله وردیخان حاکم شیراز برای ملا صدرا دانشمند بزرگ شیعه می سازند . در این مسجد از اعداد خاص و مقدس استفاده شده مثل 92 تا حجره که اسم مبارک حضرت محمد ( ص ) است ) پنج مدرس و دوازده راهرو داشته است و مجموع کلی آن 114 می شود ( تعداد سوره های قرآن ) معمار این بنا استاد حسین شماع شیرازی است
سوالات تشریحی :
1-    اصولا در گذشته برای انتخاب و احداث و ساختن هر شهری باید چند نکاتی را رعایت می کرده اند ؟
الف- واقع بودن بین شاهراهها و مسیرها              ب- اعتبار بازرگانی داشتن          ج- مرکزیت داشتن به کل منطقه             د- سیل گیر نبودن         هـ - سخت بودن زمین     و- ضد زلزله بودن 
2-    چرا بقای سلطانیه بعد از مدت کوتاهی متروکه و ویران شد ؟
زیرا الجاتیو در زمان خودش بدون در نظر گرفتن و رعایت نکردن نکات مهم در انتخاب زمین مسیر شهرها را عوض می کند ولی باز هم پس از مدتی شهر متروکه شده و ویران می شود 
3-    محله شارستان یزد را برروی چه زمینی بنا کرده اند ؟
محله شارستان برروی زمینی بنا شده که در عمق 2 متری خاک رس و از آن به بعد زمینی به نام چلر یا کرشک است .
4-    در گذشته چگونه جهتی را برای شهر در نظر می گرفتند ؟
با در نظر گرفتن آب و هوا ، طرز تابش خورشید و جهت وزش باد . 
5-    انواع جهت یا رون را نام ببرید و یکی را توضیح دهید ؟
الف – رون راسته           ب- رون اصفهانی             ج – رون کرمانی 
ذون راسته : جهت شمال غربی – جنوب شرقی دارد – شامل شهرهای تهران ، تبریز ، یزد و ... می شده است که جهت آن تقریبا مواجه با قبله است .
6-    قبل از اسلام شهرها را به چه شکل می ساختند ؟
شهرها را به شکل کلات می ساختند و در آن ما شدیدا مساله نظام طبقاتی رعایت می شده است .
7-    نظام طبقاتی در کلات ها به چند طبقه تقسیم می شده اند ؟ نام ببرید ؟
4 طبقه شامل صوبران ، ارتشداران ، استرپوشان و صنعت گران بوده است 
8-    کهندژ به چه معناست ؟ و در کدام نقطه از شهر بنا می¬شده است .
کهندژ یا قهندژ به معنی دژ قدیمی و قلعه مهم شهر بوده است .کهندژ معمولا در شهر و بیرون  باروی شهر و معمولا در کوی ارگ بوده است .
9-    میدان به چه کعنا است ؟
میدان همان کلمه میان است که معرب آن میدان است و به معنی دل شهر و فضای باز برای اجتماع مردم همراه با بازار اطراف آن بوده است .
10-    انواع میدان ها را نام ببرید ؟
الف – میدان بزرگ شهر که در دل شهر بوده و ابنیه مختلف مثل بازار ، حمام و مدرسه در کنار آن قرار می گرفتند . ب- میدان هایی به نام کرد که میدان های کوچک پراکنده بوده و کالاهای مختلف از آن جا پخش می شده مثل میدان تره بار ، میدان کاهو فروشان و ...
11-    شهر ها معمولا در قدیم 2 شکل خاص داشته اند آن ها را نام ببرید ؟
الف – شهرهای شطرنجی یا پیچازی  ب- شهرهای تنسته ای یا تار عنکبوتی 
12-    مساجد را تعریف کنید ؟
13-     مساجد شبستانی یعنی چه ؟
14-    چند نمونه مسجد شبستانی نام ببرید ؟
15-    کهن ترین مسجد ایران چه نام دارد ؟
16-    چند نمونه مسجد دو ایوانی نام ببرید ؟
17-    چند نمونه مسجد تک ایوانی نام ببرید ؟
و.....