قبل از ورود به بحث اصلی, یعنی بازار اسلامی, تعاریف مختلفی را که از واژة بازار شده است, بیان می کنیم:

الف- پروفسور هاردی در دایره المعارف علوم اجتماعی آمریکا, جلد دهم, بازار را به شرح زیر تعریف کرده است:

«بازار عبارت است از محل یا مکانی که در آن عرضه و تقاضا به منظور تعیین قیمت واحد با هم تلاقی می کنند. بازار ممکن است محل جغرافیایی باشد و همچنین ممکن است عده ای از افراد را که دادو ستد آنها منجر به ایجاد عرضه و تقاضا و قیمت واحدی می شود نیز بازار نامید»

ب- بازار مکانی است که در آن فروشندگان و خریداران یکدیگر را ملاقات می کنند. این تماس ممکن است رودررو صورت گیرد که در این وضع, بازار ناحیه ای محدود و معین است؛ و یا به وسیلة تلفن, تلگراف و دیگر وسایل ارتباط جمعی واقع شود که در این حالت بازار جنبة جهانی پیدا می نماید. در موردکالا, بازار محوطه ای است که در آن خریداران و فروشندگان کالا با یکدیگر تماس می گیرند و مبادله واقع می شود.(منوچهر فرهنگ, 1363, ص733)

ج- از نظر اقتصادی, بازار به شرایطی گفته می شود که برای یک کالا و یا عامل تولیدی, تقاضا و عرضه وجود داشته باشد و کالا یا عامل خاص در یک قیمت متناسب با عرضه و تقاضا مبادله شود. بنابراین به طور کلی هنگامی که برای یک کالا و یا یک نهادة تولید, تابع عرضه و تقاضا وجود داشته باشد و مقدار مبادله شده کالا و یا عامل تولید و قیمت مبادلاتی آن توسط توابع عرضه و تقاضا مشخص شود, از نظر تئوری اقتصادی یک بازار وجود دارد

بخشی از مطلب:

ویژگیهای فیزیکی بازار

تفاوت فیزیکی در بازارهای شهرهای سنتی ایران متاثر از ویژگیهای اقلیمی و محیطی هر منطقه بوده که این امر در نوع مصالح وفرمهای به کار گرفته شده در ساخت بازارهای هر منطقه مشهود می باشد اما از لحاظ ویژگیهای فضایی و کارکرد هر فضا در بازارها (عناصر تشکیل دهنده بازار ) وجه تشابهاتی در نقاط مختلف وجود دارد که می توان به راسته ، سرا ، تیمچه و قیصریه اشاره نمود . راسته ها که اصلی ترین عنصر بازار محسوب می گردند مسیرهایی سرپوشیده هستند که در دو طرف آنها دکانهایی به صورت به هم پیوسته قرار گرفته اند و شکل و وسعت آنها بستگی به نوع کالایی داشته که در آنها عرضه می شده است ، تقاطع دو راسته به چهار سوق معروف است که از معماری متفاوتی برخوردار بوده وسقف گنبدی شکل آنها جلوه ای زیبا به فضای بازار می بخشد . سرا نیز عنصری دیگر از فضای بازار می باشد که عبارتست یک حیاط که حجره هایی به صورت پیوسته حول آن شکل گرفته اند و به لحاظ خصوصیات معماری در شهرهای مختلف متفاوت می باشند در بعضی شهرها آنها دارای معماری ساده ای بوده و درشهرهایی چون  اصفهان ، اراک و تهران از معماری زیبایی برخوردار هستند مانند سرای نوذری ، سرای کتابفروشها ، سرای کاشانی  در اراک که از فضاهای زیبا و دیدنی در مجموعه بازار اراک هستند اما به طور کلی هشت طرح را می توان برای سراها در نظر گرفت که عبارتند از :

- سرا با رواق و ایوان سراسری در همه طبقات

- سرا با ایوان سراسری در سه طرف

- سرا با رواق و ایوان سراسری و راهروهای داخلی

- سرا با رواق و ایوان سراسری در یک طبقه

- سرا با رواق و ایوان سراسری در دوطبقه

- سرا با مهتابیهای دورتا دور

- سرا با ایوان و گوشه های پخ

- سرا با صحن سرپوشیده

4-5-1  بازار تبریز

شهر تبریز از دوران بسیار قدیم در مسیر راه های تجارت قرار داشت و افزون بر آن، صنایع دستی و انواع کالاها برای صدور به سایر شهرها، بخش مهمی از فعالیت های اقتصادی آن را شامل می شد. به همین سبب بازار تبریز از قرن های نخستین اسلام، از شهرتی خاص برخوردار بود و برای پاسخگویی به فعالیت های تجاری، منطقه وسیعی از شهر را در بر می گرفت. تاورینه که در دوره صفویه، در قرن یازدهم هجری به این شهر رفته بود، درباره بازار این چنین اظهار داشته است: «شهر تبریز بواسطه تجارت بزرگ یکی از معروف ترین شهرهای آسیا است. با عثمانی و اعراب و گرجیها و منگرلی ها و ایران و هندوستان و دولت مسکوی و تاتارها دایما تجارت دارد و بازارهای آن که تمام سرپوشیده است همیشه پر است از امتعه نفیسه و برای ارباب صنایع بازارهای علیحده مخصوص دارد.»

شاردن نیز که در دوره صفویه به تبریز سفر کرده و مدتی در آن شهر اقامت کرده بود، بازار شهر را توصیف کرده و گفته است که در شهر نزدیک به پانزده هزار دکان وجود داشت که در بازارها و بازاچه ها و جدا از محله هاي مسكوني قرار داشت. او گفته است بازار قيصريه كه محل فروش كالاهاي گرانبها و به شكل هشت گوشه اي بسيار وسيع بود، در دوره اوزون حسن و حدود سال 850 ق. به فرمان او ساخته شد. وي تعداد كاروانسراهاي شهر را سيصد باب دانسته است .

تاريخچه و مشخصات بنا :

بازسازي و مرمت مجموعه بازار تبريز ، به احتمال قوي همزمان با بناي باروي شهر به همت نجفقلي خان بيگلربيگي از سال 1194 هجري آغاز شد. بافت اصلي بازار تبريز از دو راسته سر پوشيده شمالي – جنوبي – شرقي و غربي تشكيل شده است.

عرض بازارها بين چهار تا پنج متر و بلندي سقف آنها پنج تا شش متر است كه در مقايسه با سقف بازارهاي نقاط گرمسيري ايران كوتاه تر است.

راسته هاي اصلي توسط راسته هاي فرعي به هم متصل شده اند و فضاهاي بين آنها سراها و كاروانسراها و تيمچه ها بنا شده است. تقاطع راسته ها را در سه راهيها و چهارراهيها (چهارسوقها) طاقهاي گنبدي پوشانده است. بزرگترين گنبد بازار، گنبد تيمچه امير و زيباترين قسمت آن تيمچه مظفريه است.

مهمترين ورودي بازار تبريز در حال حاضر در انتهاي شمالي خيابان فردوسي است. شبكه بازار تبريز بمثابه قلب شهر است و نقش عمده اي در بافت شهر دارد. اين بازار كه با مساحتي معادل يك كيلومتر مربع در سال 1354 شمسي در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. بزرگترين اثر ثبتي كشور و وسيعترين مجموعه مسقف و بهم پيوسته جهان بشمار مي رود