رساله مبانی طراحی و معماری مساجد 
فهرست کلی مطالب
-مقدمه
-مسجد و مدرسه شهيد مطهري ( سپهسالار)
-مسجد (شاه‌ سابق) امام خميني تهران 
-مسجد جامع (عتيق) تهران
-منابع و مأخذ
 
بخشی از مطلب
    مسجد همواره به عنوان يكي از بناهاي اصلي غير تجاري در بازار مطرح بوده و حضور بيش از پنجاه مسجد در بازار تهران نيز مؤيد همين نكته است.
    شبكه مساجد بازار تهران كه معماري مذهبي قاجاري را در يك طيف وسيع به تماشا ميگذارد از تنوع زيادي برخوردار است.
    نحوه استقرار مساجد نشان ميدهد كه راسته‌هاي اصلي با‌وجود تراكم زياد واحدهاي تجاري صاحب مساجد كمتري هستند ولي پخشايش مساجد در تمام بازار،عليرغم بي‌نظمي، به گونه‌اي است كه هر صنفي به راحتي به مسجد معيني دسترسي دارد.
    مساجد بازار، غالباَ به لحاظ تعدّد حجره‌ها و فشردگي بافت خود را نشان نمي‌دهند و همين امر مانع از تشخيص آسان ورودي آنها مي‌شود. اين مساجد بگونه‌اي در محيط كالبدي اطراف خود جايگزين شده‌اند كه بيش از هر چيز تداوم فضايي را براي عابران جلوه‌گر ميكنند.
    مساجد جامع و شاه (امام خميني) هر دو از مهمترين مساجد بازار و شهر تهران هستند. اين مساجد علاوه بر ايفاي وظيفه مذهبي، اجتماعي و سياسي نقش يك فضاي شهري را در ميان شبكه پر ازدحام بازار بر عهده دارند.
    مسجد جامع كه بناي اوليه آن به قبل از دوره صفوي ميرسد، قديمي‌ترين مسجد بازار است و به تدريج، همراه با رشد بازار به فضاهاي آن افزوده شده است. ورودي‌هاي اين مسجدكه بسيار ساده‌انداز دترسي‌هاي مهم به بازارهاي مجاور خود بشمار ميروند.
    مسجد امام از آثار دوره قاجاري است و شاخص‌ترين بناي بازار تهران محسوب ميشود. سردرهاي اين مسجد داراي تزئينات مفصل و زيبايي است. خاصيت گذرگاهي ورودي‌هاي اين مسجد، آن را تبديل به يك محل پر تردد نموده است.
    مقايسه كلي ميان اين دو مسجد نشان ميدهد كه نماي مسجد جامع به دليل عدم يكپارچگي ساخت آن از تناسب و همگني برخوردار نيست و نماي مسجد امام در صحن باعظمتش داراي تقارن و تناسب بي‌مانندي است.
    درآمد:     
    مسجد همواره به عنوان يكي از بناهاي اصلي غير تجاري در بازار مطرح بوده و اگر نه در داخل بازار، در نزديكي آن حتماَ بناي مسجدي مردم را به خود مي‌خوانده است. حضور مساجد متعدد در بازار تهران نيز مؤيد همين نكته است.
    اين نوشتار با قلم معمارانه نيست و نگارنده در گذر از بازار تهران، نگرشي عمومي و از سر احساس به حضور مساجد به ويژه جامع و شاه (امام خميني) داشته است.
    نام و موقعيت چهل و پنج مسجد بازار تهران آمده است. يادآوري ميشودكه بر اساس برسي انجام شده تعداد مساجد بازار به ويژه مساجد كوچك و گمنام بيش از اين شمار است ولي به لحاظ كلّيت موضوع،معرفي تمام آنها ضروري به نظر نرسيد.
    سيرگسترش مسجد در بازار تهران:
    هسته اوليه بازار تهران در دوره صفويه شكل گرفته و قديمي‌ترين بخش آن به زمان شاه طهماسب مي رسد. ساختمان اصلي بازار تهران كه در زمان فتحعليشاه قاجار ايجاد شده، مجموعه‌اي از اين و گسترده از بناهاي مهم را در خود جاي داده است.
    محدوده كنوني بازار كه از شمال و جنوب ميان خيابانهاي بوذرجمهري(پانزده خرداد ) و مولوي محصور شده،در واقع همان محدوده قديمي بازار است.
    مجموعه بازار و بناهاي وابستة آن كه همچنان مهم ترين  مركز تجاري كشور به شمار مي‌رود، به مرور زمان ساخته شده است و از قديمي‌ترين آن‌ها مي‌توان از چهار سوي بزرگ و كوچك، تيمچه مهديه و سراي امير نام برد. مقارن با ساخت بناهاي تجاري، مكان هاي ديگري نيز مثل مساجد، مدارس، حمام‌ها، و ساير بناهايي كه بيشتر جنبه مذهبي يا خدماتي داشته‌اند، ساخته شد. همزمان با گسترش تهران و رونق بازار يعني افزوده شدن سراها، تيمچه‌ها، راسته‌ها و كاروانسراها، تعداد مساجد نيز افزايش يافت. در كنار راسته‌هاي اصلي و فرعي به ويژه در ميان بافت متراكم و در حاشيه خيابانهاي همجوار بازار به سرعت بر تعداد مساجد افزوده شد. به طوري كه اكنون بيش از پنجاه مسجد در سطح بازار حضور دارند.
    استقرار و ايجاد اين مساجد كه به تدريج انجام گرفته، گوياي موقعيتي خاص در تحولات اجتماعي مذهبي دوره قاجاريه است. 
    تنوع مساجد: 
    شبكه مساجد بازار تهران كه معماري مذهبي قاجاري را در يك طيف وسيع به تماشا مي‌گذارد از تنوع زيادي برخور دار است. 
    مساجد بازار به جز جامع و شاه (امام) عموماَ داراي ابعاد، حجم و ارتفاعي در اندازه‌هاي متعارف هستند و به گونه‌اي در محيط كالبدي اطراف خود جايگزين شده‌اند كه بيش از هر چيز تداوم فضايي را براي عابران جلوه‌گر مي‌كنند. برخي از آنها چنان با مجموعه بازار يكپارچه و با بدنة آن يكي شده‌اند كه گاهي نمودي نداشته و در فضاي بازار گم شده‌اند و در اين ميان مساجد ديگري وجود دارند كه شاخص نماد شهري هستند. مساجد بازار تهران بر اساس آنچه كه مشاهده شده از نظر تنوع و عملكرد در گروه‌هاي زير قرار مي‌گيرند: 
1-مساجدي كه توسط حاكمان، اشراف جامعه و يا تجار بزرگ ساخته شده‌اند مانند مسجد شاه (امام) و يا مسجد حاج سيد عزيزالله كه داراي تمام عناصر  فضايي مسجد اعم از گنبدخانه، ايوان، شبستان، سردرهاي باشكوه و يا حتي مناره هستند. تزيينات مفصل در برخي از مساجد مانند امام و حاج سيد عزيزالله نه تنها در سردرها بلكه در فضاي داخلي و نماي ساختمان نيز در كمال هنر و زيبايي است.
   2- مساجد متوسطي كه نسبت به مساجد گروه اول تنوع فضايي كمتري دارند و به وسيله علما، بزرگان  محلي و يا با مشاركت عمومي تجار ساخته شده مثل مسجد بهبهاني
3- مسجد مدرسه‌ها مانند شيخ عبدالحسين (آذربايجانيها)، در حال حاضر برخي ازمدرسه‌ها مثل فيلسوف عملكرد خود را از دست داده و تنها شبستان آن‌ها به عنوان مسجد فعال است. 
4- مساجد ضميمه مقابر مانند مسجد مقبره امامزاده زيد.
5- مساجد كوچك كه در آنها تنها نماز به ج و....