بخشی از مطلب
تنوع خانه هاي روستايي در اقليم خشك كوير
عوامل گوناگوني چون توپوگرافي، ويژگي هاي اقليمي، قابليت هاي اقتصادي، معيشت، منابع آب و... در سرزمين پهناور ايران موجب پديدار شدن بافت هاي روستايي متفاوتي از نظر شكل گيري كالبدي شده است.
در بخشي از اين پهنه گسترده، روستا بافت منسجم و به هم پيچيده اي از خانه هايي است كه به صورت پلكاني بر دامنه شيب كوه ها قرار گرفته اند. اين نوع روستاها را بيشتر در نواحي كوهستاني مشاهده مي كنيم. روستاي ماسوله در گيلان، ابيانه در كاشان و پاوه در كرمانشاه نمونه هاي خوبي براي اينگونه بافت هاي روستايي هستند. در جاي ديگر خانه هاي روستايي در دل كوه ها به صورت دستكند ساخته شده و خطوط ارتباطي دشوار و پيچيده اي آنها را به يكديگر متصل مي كند. همچون روستاي كندوان در آذربايجان و ميمند در كرمان. نمونه ديگري از روستا، قلعه مستحكمي است كه واحدهاي مسكوني در درون آن به هم تنيده شده اند. اينگونه روستاها را در نواحي مركزي و كويري ايران در ميان دشت ها و جلگه ها مي توان مشاهده كرد. در نواحي ديگري از كشورمان روستا مجموعه اي از خانه هاي منفرد است كه در ميان كشتزار ها پراكنده شده اند. اينگونه از بافت هاي روستايي در حاشيه درياي خزر به وفور مشاهده مي شود. فراواني در تراكم كالبدي روستاها مي تواند شاهد مناسبي براي شناسايي ماهيت آبادي و همچنين تفاوت هاي اجتماعي و اقتصادي موجود در آن باشد. بافت كالبدي روستايي ممكن است نتيجه يك روند شكل پذيري مبتني بر برنامه يا حاصل گسترش خود به خودي باشد. ميزان نظم يا بي نظمي در شكل سكونتگاه هاي روستايي به بهترين شكل نشانگر نقش برنامه ريزي در نحوه استقرار آن روستا به شمار مي رود.
* گونه هاي بافت روستايي براساس شكل استقرار
گونه اول، روستاهاي متمركز و منسجم هستند كه در اين تيپ روستاها، خانه ها به يكديگر چسبيده و منظر بصري متمركزي دارند كه عمدتاً بدون فضاي خالي است. مزرعه كه محل كار عموم روستاييان است از واحدهاي مسكوني جدا بوده و اغلب فاصله نسبتاً زيادي با محل سكونت دارد. عواملي چون امنيت و دفاع، وجود منابع دائمي آب، شيب زمين و... را مي توان در شكل گيري اينگونه روستاها دخيل دانست. در مناطق خشك و كويري يكي از علل عمده اين تمركز، وجود قنوات يا چشمه هاي دائمي است. از طرف ديگر امنيت و دفاع در برابر اقوام، اشرار و حيوانات وحشي موجب تمركز مساكن و اتكاي ساكنين به يكديگر مي شود. حتي در برخي موارد با ساخت برج و بارويي در اطراف سكونتگاه، روستاي قلعه اي بوجود مي آيد. گونه دوم روستاهاي گسسته و پراكنده هستند. در اينگونه از روستاها، ساكنين ترجيح مي دهند خانه هاي خود را در ميان كشتزارهاي خود بنا كنند. از ويژگي هاي اين تيپ روستاها، نزديكي محل سكونت به مزارع و مشخص بودن حدود مالكيت اراضي است. اين روستاها اغلب در مناطق شمالي كشور و حاشيه درياي خزر قابل بررسي هستند. گونه آخر روستاهاي تركيبي را شامل مي شود كه اينگونه روستاها را مي توان تركيبي از روستاهاي متمركز و پراكنده دانست. شكل گيري اين تيپ روستاها ناشي از دخالت عوامل طبيعي و يا انساني است. بطور مثال وجود رودخانه و استقرار سكونتگاه هاي روستايي در حاشيه رود و يا در امتداد كف دره ها و راه هاي اصلي كه موجب پديد آمدن روستاها با الگوي خطي مي شود.
*تنوع كالبدي روستاهاي اقليم گرم و خشك كويري ( نمونه موردي يزد)
استان يزد داراي حدوداً ۵۰۰۰روستا و آبادي با تنوع بسيار از نظر اقليمي و جغرافيايي است. در اين شهر و روستاهاي اطراف ساختمايه غالب خشت و گل است. البته با توجه به وجود ارتفاعات شيركوه در غرب يزد، در برخي از دره هاي اين كوه آبادي هاي سرسبزي نيز وجود دارد. با يك مطالعه و بررسي كلي مي توان از نظر ريخت شناسي، تنوع در بافت روستاهاي يزد را به گونه هاي زير بيان كرد: روستاهاي دشتي و روستاهاي كوهپايه اي از لحاظ جغرافيايي و روستاهاي باغ محله اي و روستاهاي قلعه اي از نظر الگوي كالبدي. روستاها و آبادي هاي واقع در دشت خشك و كويري يزد را مي توان در ۲گروه عنوان كرد. نخست روستاهاي كوچكي كه در كنار يك قلعه قديمي ساخته شده اند، مانند عزآباد، زارچ، سرو سفلي. خود اين آبادي ها داراي بارو نبوده و در مواقع ضروري اهالي به قلعه ها پناه مي برده اند. ديگري روستاهاي بزرگ و كوچكي هستند مانند يزد، اردكان، ابرقوه، عقدا و... كه داراي بارو، كهندژ، شارستان و در مواقعي ربض (حومه) بوده اند. اردكان شهري با بافتي كهن و متراكم در جوار كوير نامدار اردكان واقع شده است. قديمي ترين محله آن به نام ميدان قلعه معروف است كه قلعه كهن شهر در آن قسمت بنا گشته و محله چرخاب كه يكي از با شكوه ترين نمونه هاي معماري مسكوني در كوير است. برخي آبادي ها مانند خرانق كاملاً به شكل قلعه ساخته شده و زندگي در آن تا دوران معاصر ادامه داشته است. خرانق روستايي كوچك و نسبتاً سرسبز و خرم، بين راه يزد- طبس است و از چند جهت محصور در كوه ها ويك رودخانه فصلي است. همه عناصر اين قلعه، روستا شامل: خانه، مسجد، حسينيه، حمام و ساير ابنيه به شكلي فشرده در چند طبقه كنار هم قرار گرفته است. در راه يزد- كرمان تعدادي مزرعه هاي مسكوني وجود دارد كه ساكنان آن در قلعه اي ساكن هستند و در زمين هاي زراعي مجاور آن به كشاورزي مشغول هستند. روستاها و آبادي هاي كوهپايه اي واقع در دامنه هاي شيركوه، در دل شيب ارتفاعات شكل گرفته است و طبيعتي سرسبز و آباد دارد كه محلي مناسب براي گذراندن روزهاي گرم تابستان است. اين روستاها از نظر تقسيمات سياسي استان بيشتر در مرز شهرستان هاي تفت و مهريزقرار دارند. آبادي هاي كوچك چك چك در اردكان و پيرناركي در مهريز در دامنه كوه و به شكل پلكاني ساخته شده اند. روستاهاي اسلاميه، منشاد، ده بالا، بنادك السادات و طزرجان را مي توان به عنوان روستاهاي مهم كوهپايه اي يزد نام برد.روستاهاي باغ محله اي را مي توان به شهرهاي تفت، مهريز و تا حدودي ميبد نسبت داد. شهر زيبا و باستاني تفت بر دامنه شيركوه و بر سر راه يزد- ابرقو- شيراز ساخته شده است. يك رودخانه فصلي و كوه هاي اطراف، شهر تفت را به ۲محله بزرگ سردسير و گرمسير تقسيم كرده است. اين محلات در دل باغ ها و مزارع جاي گرفته اند و از سوي كوچه باغ هاي زيبا با هم ارتباط دارند. ميبدكهن هر چند در ابتداي شكل گيري داراي كهندژ و بافتي متراكم بوده ولي به مرور زمان با الحاق آبادي هاي واقع در بيرون آن تبديل به يك باغ شهر شده است. و.......