فهرست
مقدمه :    28
تفضيل بناي گنبد عظيم سلطانيه :    34
اوضاع جغرافيائي شهر سلطانيه    37
سفرنامه فريزر :    41
تاريخ مغول :    41
خلاصه اي درباره حفاري در گنبد سلطانيه : 42
شناسايي كفها در گنبد سلطانيه:    45
سقاخانه :    45
پيشينه تاريخ منطقه سلطانيه :    46
وجه تسميه سلطانيه :    48
ارگ سلطنتي سلطانيه:    49
دارالضيافه :    50
گنبدسلطانيه:    50
عملكرد و فلسفه وجودي گنبد سلطانيه :    50
مختصات معماري گنبد سلطانيه:    55
ورودي گنبد سلطانيه :    57
جرزهاي هشتگانه :    58
فضاي گنبدخانه :    59
سردابه :    64
مناره :    66
گنبد :    69
ارتباطات در گنبد سلطانيه :    71
تزئينات در گنبد سلطانيه :    73
تزئينات آجري:    75
اجراي تزئينات با آجرهاي قالبي :    76
تزئينات  آجري  با تلفيق كاشي :    78
تزئينات گچي :    79
ب) تزئينات گچي نقاري :    81
د) تزئينات گچي وصله اي :    82
تزئينات كاشي كاري :    83
جذاب ترين پديده در گنبد سلطانيه:    84
تزئينات رنگ و نقاشي :    85
تزئينات سنگي :    88
بررسي ايستايي در گنبد سلطانيه:    88
بررسي پي سازي در گنبد سلطانيه :    88
مقاومت مصالح :    89
علل ويراني بناي سلطانيه :    89
بررسي كتيبه هاي گنبد سلطانيه :    90
كتيبه هاي دوره نخست :    91
علايم حجاران درسلطانيه:    95
منابع ومآخذ»    96
 
مقدمه :
مزار سلطان محمد خدابنده ( 17- 1204 ميلادي ) در سلطانيه , بنايي با گنبد عظيم و محوطه اي كوچك براي مزار . اين بنا داراي پوشش دو لايه است ولي خاصيت عيني گنبد آن طور است كه ارتفاع گنبد خيلي كمتر از آنچه كه هست به نظر مي رسد .
ساختمان اصلي به صورت هشت گوش بوده در زاويه ها مناره برج مانند زيبائي بنا شده است . د رمورد ساختمانهاي متفرقه اين دوره مي توان از نوشته هاي جهانگرداني چون ماركوپولو يلهم و روبروك و ابن بطوطه كمك گرفت .
   در نوشته اين جهانگردان بناهائي با عظمت و افسانه وار وصف شده است كه هنرمندان غرب توانسته اند با تجسم آن زيباترين آثار نقاشي و ادبي را بيافرينند .
( هنر اسلامي نوشته كارل , جي . دوري ترجمه رضا بصيري ص . 172 . )
  مقبره اولجاتيو در سالطانيه متعلق به 705-713 هجري قمري را مي توان نمونه كاملي از ساختمان با گنبد تركيم دانست. اين بنا فقط در مدت 9 سال ساخته شده و داراي ميفيت و خصوصيات تحسين آميزي است . اين بنا از يك هشت وجهي كه قطر داخلي آن قريب 26 متر و فاصله دو وجه خارجي 42متر تكيل شده است. بر روي اين هشت وجهي در بالا ,گنبدي به شكل چمانه بر روي مقطع دايره اي شكل كه قطر آن تقريبا همان 26 متر است قرار گرفته , نوك گنبد تا كف زمين 50 متر ارتفاع دارد اين گنبد بر روي ساقه اي مرتفع با ابهت خاص برافراشته شده است . 
در بناي گنبد سلطانيه يك روش ساختماني سرا پا آجري كه در نتيجه از نظر ايستايي بافت روشن و مشخص را تشكيل ميدهد اجرا شده است. نقشه داخلي گنبد نيز يك هشت وجهي منتظم است, بر روي هر وجه يك ايوان قرار گرفته اين ايوانها در بالا داراي يك طبقه ديگر هستند كه به فضاي داخل مشرف مي باشند . بين هر ايوان و ايوان ديگر جرز بزرگي قرار دارد و بدين ترتيب بنا از 8 جزر قطور تشكيل شده كه از كف زمين تا ارتفاع زير گنبد امتداد دارد و در آنجا به وسيله قوسهايي به هم متصل مي گردند .
   در بالاي اين قوس ها ساقه گنبد قرار دارد كه از دو بخش تشكيل شده . بخش اول قسمت 8 وجهي و تكيه گاه مدور است و شامل كاربندي هاي در سه رديف مي باشد . منحني گنبد در پوسته خارجي با خيز بسيار تند و خيز منحني گنبد داخلي كمي بيشتر از داخل است .
    گنبد تا ارتفاع 4 متر از پاكار به صورت يك پوسته است و ضخامتي در حدود 50/1 دارد . از ارتفاع 4 متر به بعد به 2 پوسته تبديل مي شود , ضخامت پوسته داخلي در حدود 60 سانتي متر و ضخامت پوسته خارجي در حدود 40 سانتي متر و هر دو ضخامت تا تيزه گنبد متغير مي باشند . 
  فضاي بين اين دو گنبد حدود 50 سانتي متر است در ارتفاع 4 متري و هرچه بالاتر مي رويم اين فضا كمتر مي شود . مجموعه باريكه طاقهاي گنبد بسيار پيچيده مي باشند و در كل مي توان 8 باريكه طاق اصلي را  در نظر گرفت كه مقطعي در حدود 80*40 سانتي متر دارند . اين باريكه طاقها از ارتفاع 4متري شروع شده و تا حدود 4 متري راس گنبد كه نهنبن يا كلاف آجري كه اين باريكه طاقها را به هم وصل مي كند , ادامه دارند .
   در محل كلاف اتصال باريكه طاقهاي اصلي و در بين آنها باريكه هاي فرعي ساخته شده است . 
     اين باريكه طاقها در محل بالا گنبد يعني در ناحيه كلاف ,  8 عدد و در ناحيه پاكار به 16 عدد مي رسند يعني بين هر باريكه طاق اصلي 2 عدد باريكه طاق فرعي كه به وسيله قوسهايي به هم متصل شده اند . مي باشند .
تمامي اين خصوصيات بر روي هم گنبدي را مي سازند كه در نوع خود يكي از مهمترين و پيچيده ترين سازه هاي گنبدي در معماري اسلامي ايران مي باشد .
بعد از گنبد سلطانيه نمونه ديگري به اين اهميت نداريم(البته در ساخت گنبدهاي دو پوسته با باريكه طاق ).
در دوران ايلخاني به دستور اولجايتو دورادور شهر سلطانيه باروئي مربع شكل ساختند كه طول آن 30 هزار گام و ضخامت ديواره هاي آن به اندازه اي بود كه 4 سوار پهلوي هم مي توانستند بر روي آن حركت كنند .هر يك از ديواره هاياين بارو 16برج و يك دروازه داشت و تمام ديوارها از سنگ تراشيده شده بود و در وسط آن اولجايتو قلعه بزرگي ساخت كه از جهت عظمت به شهري مي ماند و در آن گنبدي جهت مقبره خود بنا كرد. كه همان گنبد سلطان محمد خدابنده است كه بعد از وفات ,سلطان را در آنجا بخاك شپردند .سلطان محمد در ساختن اين شهر از روش برادرش غازان خان كه در احداث شنب غازان تبريز بكار برده بود پيروي كرد.
   ساخت اين بناي عظيم مدت 10 سال بطول انجاميد وپس از اين مدت سلطانيه بعد از تبريز بزرگترين و پرجمعيت ترين شهر امپراطوري وسيع ايلخاني گرديدو در زمان سلطنت اين پادشاه و جانشين او ابوسعيد پسر اولجايتو كه از سال (716-736) طول كشيد رونق و مركزيت فوق العاده اي پيدا كرد . بطوري كه حمدا... مستوفي مورخ و جغرافي دان مشهور كه در همين زمان مي زيسته در ذكر جغرافيائي اين شهر آنرا مركز حيات سياسي و اقتصادي ايران دانسته و تمام جاده هاي مهم كشور را به اين شهر               منتهي نموده و چنين شرح مي دهد: راهي كه از سلطانيه به همدان  و بغداد و مكه مي رفته است .
راه شرقي از سلطانيه شروع و پس از عبور از قزوين و ورامين به خراسان منتهي شده است , راهي ديگر از طريق زنجان به اردبيل و ولايات شمالي  و شعبه اي از زنجان جدا شده و به تبريز و آسياي صغير مي رفته است راه ديگر از طريق ساوه و قم به اصفهان و فاذس و يزد و كرمان و بنادر درياي عمان و خليج فارس امتداد داشته است.
  قدرت خلاقيت و ابتكار معماران ايراني در ايجاد اين بناي با شكوه ( گنبد سلطانيه ) بحدي است كه آنرا در شمار نوادر جهان در آورده است و در گوشه كنار آن جلوه هاي ذوق و انديشه هنرمندان ايران اسلامي كاملا مشهود است .
   اين بنا 1 سه طبقه است و يك سردابه و 32 اطاق بصورت غرفه و ايوان دارد ارتفاع اين بنا 52 متر دهانه قوس 26 متر پهنا ي جزرها و پي ها و طرح هشت گوشه خود 7 متر است كه پس از گذشت700سال هم چنان بر جاي خور استوار است , تزئينات داخلي آن بسيار زيبا و شامل انواع مختلف معماري هنر اسلامي است و گنبد سبوئي شكل آن از نوع گنبدهاي 2 پوششي پيوسته است كه پوشش ثانوي بوسيله پره و دندانه هايي به پوشش اصلي گنبد متصل شده و حفره هايي ميان دو جدار بوجود آمده2 شهر سلطانيه با همان سرعتي كه بوجود آمد و رونق گرفت پس از سقوط دولت ايلخانان با مرگ سلطان ابو سعيد راه زوال پيمود و از اهميت افتاد و در يورشهاي متوالي امير تيمور مورد قتل و غارت و ويراني قرار گرفت و پس از تسخير ايران توسط امير تيمور سلطانيه نيز در شمار سرزمينهاي حوزه حكومتي فرزند ارشد او ميرانشاه در آمد.
   هنگامي كه كار ساختمان آرامگاه همچنان در حال پيشرفت بود , سلطان سفري به عراق كرد و قبور ائمه اطهار علي ابن ابيطالب و حسين بن علي (ع)  را در نجف و كربلا زيارت كرد و بر اثر تبليغ و تشويق علماي بزرگ شيعه كه در اين موقع در دستگاه حكومتي متولي فراوان يافته بودند اولجايتو مذهب تشع را بر ساير مذاهب اهل سنت ترجيح داده آنرا بعنوان مذهب رسمي انتخاب نمود  سپس در صدد بر آمد تا اجساد مطهر حضرت علي (ع) و امام حسين (ع) ائمه شيعيان را به سلطانيه منتقل نمايد تا آرامگاهي را كه جهت خود ساخته بود به آن ائمه اختصاص دهد و به اين ترتيب بر اهميت مذهبي و رونق بازرگاني پايتخت جديد خود بيفزايد.
       لذا تزئينات داخلي را كه هنوز انجام نگرفته بود با توجه به اين قصد طوري پرداختند كه شعائر آئين تشيع در آن ملحوظ شده بود , نام علي (ع) بكرات در تزئينات آجري و كاشيكاريها بكار رفت و نمازخانه اي در سمت جنوب بناي اصلي ساخته شد بطوري كه يكي از اضلاع هشت گانه خارجي بنا را اشتغال نمود , در اين زمان علاقه مندي سلطان محمد خدابنده به آئين تشيع بحدي بود كه فرمان داد تا سكه ها را بنام علي(ع) موشح سازند و به تمام حكام نواحي اطراف دستور داد تا نام خلفاي سه گانه اول را از خطبه ها بيندازند و مردم به مذهب تشيع ر آيند ولي اين امر به واسطه مخالفت علماي تسنن و مردم بعضي از شهرها و عدم رضايت اهالي نجف و كربلا با انتقال ابدان ائمه صورت نگرفت .
   اولجايتو كار را غير محتمل دانسته از اجراي آن صرفنظر كرد و بر آن شد آرامگاه را دوباره بخود اختصاص دهد .لذا تمام تزئينات آجري و كاشيكاري معرق و گره سازي داخلي با پوشش گچ اندود شد.
   ورودي اين اندود را با كتيبه ها و طرحهاي گل و بوته و اشكال مختلف هندسي با رنگ آبي بر روي زمينه سفيد گچ بري نمودندو بالاخره در سال 716 ه-ق 1316 م اولجايتو بعد از بيماري در 36 سالگي در گذشت و جسد او را در تابوتي از زر و سيم ناب گذاشته بعد از اقامه مراسم عزاداري در آرامگاهي كه اكنون پا برجاست به خاك سپردند.
تفضيل بناي گنبد عظيم سلطانيه :
اين گنبـــد مرتفع كه داخل باروي سلطانيه قرار گرفته بنايي است مثمن ] هشت گوش [ كه طول هــر ضلع آن برابر هشتاد گز بوده و گنبد فراز اين بنــا 120 گز ارتفــاع دارد . كه اعجاب و تحسين ارباب فن را برمي انگيزاند .
به مناسبت پايان بناي عظيم سلطانيه قصيده مفصل و معروفي به وسيله شهاب الدين عبداله شيرازي ملقب به وصاف الحضيره در وصف اين بنا سروده شده كه در روز افتتاح بنا ] آرامگاه فعلي اولجاتيو [  در حضور سلطان قرائت شده مطلع آن قصيده با اين ابيات شروع مي شود :
وضع سلطانيه گوئي كه سپري است برين يا بهشتي است مشكل شده بر روي زمين خلد گردونش چه خواني تو كه درزيب وعلو خود قياسي نكند عقل نه برآن نه بر اين 
فلك ازكنگره قلعه اورانگرد                 كله اش از كشش قصر درافتد درحين 
و اين قصيده مطول با اين ابيات به پايان مي رسد :
تا بودچرخ معلق به ستون قدرت           تا بود كعبه معظم زره ملت و دين
شهرسلطانيه درسايه چتر سلطان            باد چون فلك و كعبه معمر آمين 
سال بر 710 از گه هجرت اين شعر        گفته شد روز ايزان زمه فروردين....