مقدمه
«و اقيموا وجوهكم عتد كل مسجد و ادعوه مخلصين له الدين» (قرآن كريم)
پيوند حقيقي اسلام با هنر و معماري در يك مركز مهم تجلي يافته و آن مسجد است. ساختمان مسجد چگونگي دريافت اسلام و مسلمانان را از هنر و زيبايي نشان ميدهد، يعني گزينش زيبايي‌هاي كه در نشان دادن جلال و شكوه خداوند تبارك و تعالي به كار آيد و اين هنري است اصيل كه لايق مكتبي چون اسلام و جامعه‌اي چون جامعه مسلمانان است. بيشترين كاربرد معماري اسلامي در مسجد بوده است.
با توجه به دستورات اسلامي در صدر اسلام، معماري اسلامي ساده و بي‌آلايش و برخاسته از فرهنگ اسلام بود، مساجد آن دوره فضايي ساده و مردمي داشت و اغلب بناهايي مختصر و در حد نياز بود، ولي گرايش‌هاي فرهنگي از يك سو و ميل و رغبت و ظاهرسازي خلفا و پادشاهان به بناهايي مجلل و عظيم (اغلب در زمان امويان) از سوي ديگر آنها را به سوي معماري تجملاتي سوق داد.
از يك نظر مي‌توان مسجد را به دو گونه تقسيم كرد:
1. مساجدي كه از ابتدا به عنوان مسجد بنا شده‌اند.
2. معابدي كه به مسجد تبديل شده‌اند.
با ورود اسلام اسلام به ايران، ايرانيان نومسلمان، بعضي از نيايشگاه‌ها و معابد نياكان خود را به مسجد تبديل كردند و در اين امر نه تنها اشكالي نديدند، بلكه اين موضوع به خاطر سهولت دستيابي به مسجد، صرفه‌جويي در نيروي انساني و استفاده بهينه از فضاها و مصالح باقيمانده معابد و آتشكده‌ها بسيار منطقي به نظر مي‌رسيد.
يك نمونه از اين مساجد، مسجد جامع بروجرد است كه در محل آتشكده و با استفاده از مصالح آن بنا شده است كه اينك با توكل به الطاف بي‌بديل پروردگار بي‌همتا، دفتر حيات اين بناي كهن را مي‌گشاييم.
مشخصات شهرستان بروجرد
شهرستان بروجرد در شمال استان لرستان ، در 48 درجه و 40 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 54 دقيقه عرض شمالي واقع است. وسعت بروجرد در حدود 30 کيلومتر مربع ميباشد و جمعيت آن بر اساس سرشماري سال 1375 ، 316014 نفر است که در حدود 217804 نفر در شهر بروجرد ساکن هستند. استاد سعيد نفيسي در اين مورد مينوسيد كه كلمه بروجرد در اصل "بروگرد" بوده است. از اين گونه آباديها كه در آخر نام كلمه آنها "گرد" آمده است بسيار است كه اين كلمه معني ساختن و بنا نهادن را ميدهد. كلمه "برو" در اول نام بروجرد نيز از ريشه بروبار به معني ميوه آمده است .پس "بروگرد" به معني آبادي است كه درآن ميوه و بروبار بوده است.
شهرستان بروجرد در ناحيه‌أي کوهستاني كه ارتفاع معروفترين قلل آن همچون "گرو" به 3627 متر , "اشترانكوه" به 4328 و "سفيدكوه" به بيش از 4000 متر بلندي ميرسد، واقع شده است. درجه حرارت اين شهر از 38 درجه در تابستان تا 20 درجه زير صفر در زمستان درتغيير است.ارتفاع بروجرد از سطح دريا 1540متراست. فاصله اين شهر از تهران 394 , اهواز 500 , اصفهان 300 و همدان حدود 150 كيلومتر است.
مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع كه عمدتاً از مساجد مهم شهر است، غالباً در بازار يا در نقطه شروع و يا كنار بدنه اصلي بازار ساخته مي‌شود و در جوار مسجد معمولاً بناهاي عام‌المنفعه مثل حمام، آب انبار، بيمارستان، ميدان و ساير تاسيسات شهري مورد نياز قرار داشته است. از طرفي چنين مذهبي از عوامل و تعيين كننده كليه روابط عبادي و سياسي و اجتماعي بوده است. بنابراين در گذشته كه مراسم نمازجمعه برپا مي‌شده و هر مسلماني خود را ملزم به شركت در آن مي‌دانسته، كم‌كم باعث شده در عين اينكه مردم از اطراف و اكناف جهت اداي نمازجمعه هر هفته به شهر مي‌آيند و مايحتاج روزمره خود را نيز تهيه و به روستا يا محل زندگي خود ببرند.
از اين نظر در كنار مساجد، كم‌كم مراكز اقتصادي شكل گرفته، و بالطبع تاسيسات مورد نياز ديگر به مروز زمان به آن افزوده شده و بافت معماري شكل مي‌گيرد كه در اكثر شهرهاي قديم ايران چنين بافت‌هايي وجود دارد و يا وجود داشته است.
در بررسي و مطالعه سابقه تاريخي مسجد جامع مشخص گرديد كه اين بنا در كنار قديمي‌ترين بافت تاريخي شهر قرار گرفته. در كوي دودانگه و كنار خيلبان جعفري قرار دارد. بناي اين مسجد متعلق به قرن سوم است و به نوشته ياقوت حموي و گروهي از مورخان به دستور حمويه بن علي كه از طرف خاندان ابي دلف، حاكم بروجرد بود، ساخته شد.