کتیبه های تاریخی بنا
کتیبه ای در داخل گنبدخانه تاریخ ۱۲۲۴ دارد و کتیبه دیگری در داخل هشتی و بر بالای در اصلی مسجد تاریخ ۱۲۲۵ را نشان میدهد. سردر همین ورودی، مورخ به سالهای ۱۲۳۰ و ۱۲۴۱ و ۱۳۰۷است. ایوان جنوبی مسجد دارای کتیبه هایی به تاریخ ۱۲۲۴ و ۱۲۲۹ و ۱۲۴۰ می باشد.
بانی و سازندگان بنا
این مسجد به دستور”فتحعلیشـاه قاجار“ بنـا شده است. کتیبه هــای تــاریخی موجود در بنای آن اکثـراً به خط آقامهدی ملک الکتاب می باشند. نام استادان کاشیکار: اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمدعلی اصغر، علیاکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبایی، فتحالله عبدالرحیم حسین باقر و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشیکاری های اطراف صحن دیده می شود.
اطلاعات منابع مدون
”ژاک موریه“ نایب سفارت انگلیس در سفرنامه خود مربوط به سال ۱۲۲۲ می نویسد: تنها بنای قابل ملاحظه در تهران، مسجد شاه می باشد که ناتمام است.
سیر تحول بنا مسجد امام تهران
بنای مسجد در نیمه اول قرن سیزدهم و در زمان ”فتحلیشاه قاجار“ ساخته شده و بعدها در زمان ”ناصرالدین شاه قاجار“ تعمیرات و تغییراتی در آن صورت گرفته است. بر بالای در شمالی مسجد، قصیده ای از ساخت بنا سخن می گوید و دارای ماده تاریخ زیر است:
کلک مجمر از پی تاریخ سالش زد رقم پیش این مسجد سزد گر قبله آید در نماز
که به حساب حروف ابجد سال ۱۲۲۵ را نشان می دهد. در سال ۱۲۶۴ دورنمائی از محل فعلی مسجد امام توسط ”ژول لورانس“ نقاش فرانسوی ترسیم شده است. در این نقاشی دومناره طرفین ایوان شمالی مسجد دیده نمی شود و در عوض گلدستهای بالای همین ایوان وجود دارد. در کتاب ”مرآت البلدان“ آمده که ناصرالدین شاه در سال ۱۲۹۶ دو مناره برای این مسجد ساخته است و مؤلف کتاب آثار تاریخی طهران معتقد است، طی تعمیراتی در سال ۱۳۰۷ که در کتیبه سردر به آن اشاره شده، دو مناره نیز به بنا اضافه گشته است. بین سالهای ۱۳۲۲ و ۱۳۲۳ ساعت موجود بین دو مناره نصب شده و در حدود ۵۰ سال پیش شاخص قبله در جوار حوض مسجد تعبیه گشته است. در دهه های اخیر دیوارها و سقف ایوانها را رنگ کرده و روی آنها نقاشی شده است. احداث دو وضوخانه در ورودی شمالی و تعویض و تجدید بنای حوض نیز از اقدامات این سالهاست.
ورودی مساجد مسجد امام تهران
((نور))درلحظه عبورازدومحیطغیرهمجنس،منکسرمیشودوشکل دیگری مییابد. اگردرون وبیرون مسجد دودنیای متفاوت هستند،((ورودی)) نقطه تماس واستحاله این دو دنیاست.
((ورودی)) یک مسجد، مرز عبورمادی و رسیدن بهجلوگاه معنوی تسلیم و سجده است.
ورودی مساجد چه ساده و چه پیچیده معمولاً از اصول خاصی پیروی میکنند و اغلب دارای فضاها و عناصر: جلوخان، سردر، مناره، در ورودی، سکو، هشتی و دالان هستند.
بحث در مورد ((ورودی مساجد)) علاوه بر فضاها و عناصر مذکور، تشخص مسجد، کیفیات فضایی، نحوه اتصال درون و بیرون، چگونگی ایجاد حریم، محور قبله، نور، تزئیینات، موقعیت ورودی نسبت به محورها، تقارن و غیره را شامل می شود
تشخص مسجد و ورودی نسبت به بافت اطراف
مسجد به عنوان یک ((نشانه شهری)) با بنایی شاخص در بافت پیرامون خود حضوری یگانه و ممتاز دارد. این تشخیص کالبدی به صور زیر به وجود می آید:
۱٫حجم بیرونی با ابعاد فرا انسانی
۲٫طبقات مرتفع
۳٫تناسبات و تزیینات خاص
۴٫ترکیب دلپذیر احجام
۵٫رنگ یا مصالح متمایز با بافت (مثل کاشی کاری گنبد)
۶٫استفاده از عناصر نمادین (مثل مناره )
۷٫وحدت مجموعه
از آنجا که در وهله نخست، ((ورودی مسجد)) همچون دیباچهای در معرض دید قرار دارد، در هماهنگی و وحدت با مسجد، ((ورودی)) نیز از الگوهای فوق پیروی میکند ودر جوار گذر یا میدان دارای تشخص و برتری نسبت به جداره و بافت پیرامون خود است.
پیش فضای جلوخان
مراحلی که اشتیاق بیننده را درگذر فضاهای شهری برانگیخته و او را در رسیدن به فضایی خاص هدایت میکند، به ترتیب عبارتنداز:
۱٫جذابیت فضا
۲٫ایجاد مکث و تأمل
۳٫تشخیص حریم و حس آن
۴٫دعوت
۵٫سوق یافتن در مراتب از پیش تعیین شده
این مراحل در معماری هنرمندانه مساجد، به طور پی درپی و ناخودآگاه صورت گرفته و بخش عمده این وظایف را ((جلوخان)) و اجزایش به عهده دارند.
فضای مادی وگاهی محدوده معنوی جلوی ورودی مساجد را که در واقع حریم ورودی است، ((جلوخان)) مینامند. ایجاد حریم جلوخان به طرق زیرصورت میگیرد:
۱-محصوریت فضا
۲-پس رفتگی و جدایی از بنای اطراف
۳-اختلاف سطح به وسیله پله
((جلوخان)) پیش فضایی محصور یا نیمه محصور است که اولین مرحله از سلسله مراتب ورود به مسجد محسوب می گردد.
((جلوخان)) با ایجاد مکث و اعلام تقدس مکان، فضایی اطلاع دهنده و دعوت کننده به درون فضای اصلی است. از نظر مکان یابی، ((جلوخان)) به علت دعوت کنندگی بیشتر، در گرو معابر محله یا بازار قرار میگیرد.
در ((مسجد امام تهران)) جلوخان اصلی(شمالی) در واقع یکی از دهانه های اصلی بازار بزرگ محسوب میشود. این جلو خان ۲۵ پله از گذر پایینتر بوده ودر وسط، دارای دو ردیف فضای سبز و دو جداره، دارای مغازه ها وحجره هاست.