فهرست مطالب

مشخصات بنا
منظر عمومی میدان
همسایگی مسجد
ویژگی مسجد
نمای سردر ورودی
شکل گری بنا
نمای جنوب شرقی
مرمت
تاریخچه بنا
عناصر معماری
ایوان و گنبد
توصیف بنا
تصویر هوایی
ایوان بنا
چند نوآوری در طراحی
تزیینات بنا
سطح های درونی
برخی کتیبه های تاریخ دار بنا
کاشی کاری بنا
توصیف مسجد در چند سفرنامه
بالای سردر بزرگ مسجد
نقش های مورد استفاده در کاشی ها
شبستان مسجد
نقشه طبقه همکف
برش مسجد
تصاویر مسجد
برش طولی
برش عرضی
پرسپکتیو بنا
تصاویر
منابع و ماخذ

بخشی از مطلب
نام: مسجد امام اصفهان (مسجد شاه اصفهان ، مسجد جامع عباسی)
 
موقعیت: اصفهان، ضلع جنوبی میدان امام (نقش جهان)
 
سبک معماری: شیوه ی اصفهانی
 
دوره: صفویه
 
مساحت بنا:
 
زیر بنا:
 
تاریخ ثبت در میراث فرهنگی: ۱۵ دی ۱۳۱۰
 
شماره ثبت: ۱۰۷
 
این مسجد كه در ضلع جنوبى میدان امام قرار دارد در سال 1020 هجرى به فرمان شاه‏ عباس اول در بیست  و چهارمین سال سلطنت وى شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است. معمار مهندس آن استاد على‏اكبر اصفهانى و ناظر ساختمان محب‏على بیك الله بوده‏ اند. 
این مسجد شاهكارهاى جاویدان از معمارى، كاشى‏كارى و نجّارى در قرن یازدهم هجرى است.از نكات‌ جالب‌ توجه‌ این‌ مسجد، انعكاس‌صوت‌ در مركز گنبد بزرگ‌ جنوبی‌ آن‌ است‌. ارتفاع‌ گنبد مسجد 52 متر و ارتفاع‌ مناره‌های‌ داخل‌ آن ‌48 متر وارتفاع‌ مناره‌های‌ سردر آن‌ در میدان‌ نقش‌ جهان  42 متر است‌. قطعات‌ بزرگ‌ سنگ‌های‌ مرمر یكپارچه‌ وسنگاب‌های‌ نفیس‌، از دیدنیهای‌ جالب‌ این‌ مسجد است‌.  كتیبه سر در مسجد به خط ثلث غلیرضاى عباسى و مورخ به سال 1025 حاكى از آن است كه شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جدا اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است.  در ذیل این كتیبه به خط ثلث محمد رضا امامى، كتیبه دیگرى نصب شده كه به موجب آن مقام معمارى و مهندسى معمار مسجد شاه استاد على اكبر اصفهان و ناظر ساختمان محب على بیكالله تجلیل شده است. مسجد شاه یكى از شاهكارهاى معمارى و كاشیكارى و حجارى ایران در قرن یازدهم هجرى است و آخرین سال تاریخى كه در مسجد دیده مى‏شود سال 1077 هجرى یعنى آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و 1078 هجرى یعنى اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم مى‏دارد كه اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس كبیر یعنى شاه صفى و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است. كتیبه‏هاى مسجد شاهكار خطاطان معروف عهد صفویه مانند علیرضا عباسى و عبدالباقى تبریزى و محمد رضا امامى است. تزیینات عمده این مسجد از كاشیهاى خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربى مسجد قطعه سنگ ساده‏اى به شكل شاخص در محل معینى تعبیه شده است كه ظهر حقیقى اصفهان را در چهار فصل سال نشان مى‏دهد و محاسبه آن را شیخ بهائى دانشمند فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. از نكات جالب در مسجد شاه انعكاس صورت در مركز گنبد بزرگ جنوبى است ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه 52 متر و ارتفاع مناره‏هاى داخل آن 48 متر و ارتفاع مناره‏هاى سردر آن میدان نقش جهان 42 متر است. قطعات بزرگ سنگهاى مرمرى یكپارچه و سنگابهاى نفیس از دیدنیهاى جالب مسجد شاه است.
 این مسجد كه ساختمان آن در سال 1020 هجرى قمرى آغاز و در سال 1025 به پایان رسید و براى تزیین آماده شد، از مهمترین مساجد عصر صفویه و در ضلع جنوبى میدان نقش جهان واقع است. تزیینات این مسجد كه از سال 1025، زمان سلطنت شاه عباس اول، آغاز شد تا زمان سلطنت دو تن از جانشینان او (صفى و عباس دوم) نیز ادامه یافت. معمار این بنا استاد على اكبر اصفهانى است كه نام او به عنوان مهندس و معمار در كتیبه سردرمسجد به خط ثلث آمده است.
 كتیبه سر در با شكوه مسجد به خط علیرضا عباسى خوشنویس نامدار عصر صفویه است كه تاریخ آن سال 1025 ذكر شده است.
 اسپرهاى طرفین در ورودى 8 لوحه با نوشته هایى مشكى بر زمینه فیزوه‏اى دارند كه در هر یك از این اسپرها 4 لوحه كار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز كتیبه هایى با عبارات و اشعارى وجود دارد. تخت سنگ بزرگى نیز در ضلع غربى جلوخان هست كه از نوشته‏ هاى آن تنها بسم الله الرحمن الرحیم به جا ماند. كتیبه نماى خارجى سردر، خط ثلث سفید بر زمینه كاشى خشت وجود دارد.
 اشعارى به خط نستعلیق در اصلى مسجد را كه پوشش نقره و طلا دارد. زینت بخشیده است در این اشعار سال اتمام و نصب در 1038 تا 1052 ذكر شده است. اشعار فوق الذكر 16 بیت است كه هشت بیت آن بر یك لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به طور برجسته نقش بسته است. این در، در ضلع جنوبى واقع است.
 كتیبه‏ هاى داخل مسجد را خوشنویسانى چون عبدالباقى تبریزى، محمد صالح اصفهانى محمد رضا امامى و محمد غنى نوشته‏اند كه از آن جمله‏اند: كتیبه ایوان بزرگ مسجد و اطراف محوطه زیرگنبد به خط عبدالباقى تبریزى كتیبه بالاى محراب مرمرى به خط محمد صالح اصفهان، كتیبه‏هاى چهلستون شرقى گنبد جنوبى به خط محمد رضا امامى و كتیبه داخل ایوان شمالى مسجد به خط عبدالباقى تبریزى.
 این مسجد عظیم داراى دو شبستان قرینه در اضلاع شرقى و غربى صحن است. یكى از این شبستانها (شبستان شرقى) بزرگتر اما ساده و بى تزیین است و دیگرى (شبستان غربى) كوچكتر است اما تزییناتى با كاشیهاى خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محرابهاى مساجد اصفهان است.
 در دو زاویه جنوب غربى و جنوب شرقى دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد كه مدرسه زاویه جنوب شرقى را كه حجره‏هایى نیز براى سكونت طلاب دارد، مدرسه ناصرى و مدرسه زاویه جنوب غربى را سلیمانیه مى‏نامند.
 ارتفاع ایوان بزرگ جنوبى مسجد 33 متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‏اند كه ارتفاع هر یك از آنها 48 متر است. این دو مناره با كاشى تزیین شده‏اند و نامهاى محمد و على به طور تكراراى به خط بنایى بر بدنه آنها نقش بسته است.
 گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبى از كاشیكارى دارد و نیز دارى كتیبه‏اى به خط ثلث سفید بر زمینه كاشى خشت لاجوردى است
 
مسجد امام در شیوه ی اصفهانی ساخته شده است که ویژگی های این سبک عبارتند از :
1 . ساده شدن طرح ها (پلان مربع یا مستطیل)
2 . هندسه ساده و شکل ها و خط های شکسته
3 . در این شیوه پیش آمدگی و پس رفتگی ساختمان ها کمتر شده و گوشه های پخ رایج شده است
4 . استفاده گسترده از پیمون بندی و اندازه های یکسان
5 . سادگی کلی طرح ها و بناها
6 . مسجد امام 4 ایوانی و درونگراست
 
 نیارش های بنا
 1 . کاربرد جدای سفت کاری و نازک کاری
2 . استفاده از انواع تاق و قوس (گنبد مسجد امام دو پوسته گسسته است)
3 . استفاده از آجر تراش و کم شدن درز آجرچینی ها
4 . استفاده از خوانچه ها ، کانه ها و پوشش ها کاذب
 
آرایه های بنا
1 . استفاده از کاشی خشتی هفت رنگ در حجم زیاد و کاشی تراش در سردر و کاربرد رنگ لاجوردی
2 . کاربرد وسیع مشبک ها
3 . جدابودن سفت کاری و نازک کاری
 
سردر ورودی و گلدسته ها
سردر ورودی رفيع و با شکوه مسجد با مناره های طرفين بر زيبائی بنا می افزايد. اين سردر با کاشی های تزئينی چند رنگ همراه با نقوش گل و گياه و پرنده و مقرنس های پوشيده از کاشی های معرق با نقش های متنوع و زيبا تزئين شده است.
در بالای کتيبه سردر غرفه ای است که کاشی کاری آن بسيار جالب توجه است. شکل دو طاووس که در طرفين يک گلدان قرار گرفته و با کاشی های معرق تزئين شده اند از ديدنی های مسجد به شمار می روند.
در اصلی مسجد در زمان سلطنت شاه صفی جانشين شاه عباس اول نصيب شده است. قطعه ای که با مصراع « شد در کعبه در سپاهان باز » با خط نستعليق بسيار زيبا بر در نوشته شده ماده تاريخ نصب اين در يعنی سال 1047 هجری را بيان می دارد. در قسمت های مختلف لوحه هائی به چشم می خورند که بيانگر بخشودگی برخی از ماليات ها در دوران های مختلف است. ارتفاع‌ مناره‌های‌ سردر آن‌ در میدان‌ نقش‌ جهان  42 متر است‌. قطعات‌ بزرگ‌ سنگ‌های‌ مرمر یكپارچه‌ وسنگاب‌های‌ نفیس‌، از دیدنیهای‌ جالب‌ این‌ مسجد است‌.  كتیبه سر در مسجد به خط ثلث غلیرضاى عباسى و مورخ به سال 1025 حاكى از آن است كه شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جدا اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است.  در ذیل این كتیبه به خط ثلث محمد رضا امامى، كتیبه دیگرى نصب شده كه به موجب آن مقام معمارى و مهندسى معمار مسجد شاه استاد على اكبر اصفهان و ناظر ساختمان محب على بیك الله تجلیل شده است
 
 
کاشی کاری ها
در اواخر قرن نهم هجری تکنیک ارزان تر و سریع تری با نام هفت رنگ، جایگزین معرق شد. در این تکنیک، ابتدا طرح را با رنگ های مختلف و متعدد روی کاشی می کشیدند و بعد آن را در کوره می پختند.
به خاطر بی تابی شاه عباس برای دیدن بناهای کامل نشده اش به خصوص مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه و مجموعه میدان نقش جهان، در بناهای اين مجموعه از این تکنیک استفاده شد. هرچند عمر او کفاف نداد که مجموعه تمام شده را ببیند و پیش از این که مسجد عباسی به اتمام برسد چشم از جهان فرو بست.
اين كاشي به دليل گسترده تر بودن سطح با ابعادی بین ٧ در ١٥ تا  ٢٢ در ٢٢ سانتيمتر مي‌توانست به سرعت توليد و ساخت در سطوح صاف کمک کند. اما در سطوح منحنی و قوس دار این بناها كماكان بايد از كاشى هاى معرق استفاده مى شد.
چون در ساخت این کاشی ها از رنگ های مختلفی متشکل از هفت رنگ اصلی استفاده می شد آن را هفت رنگ می خواندند. رنگ هایی که در این دوره مورد استفاده قرار می گرفت بیشتر رنگ های آبی، فیروزه ای، سبز، زرد، قرمز و آبی لاجوردى بود.
طرح هایی كه در بیشتر آثار به کار رفته در دوره صفوی وجود دارد عبارتند از گل و برگ های به هم پيچيده، جملات شامل اسماء متبرکه و آیات قرآن یا عبارات دیگر، گلدان، پرندگان و حیوانات.
تا اوایل قرن هفتم هجری کاشی ها از گِل ساخته می شد اما در اواخر قرن ششم هجری، ماده ای به نام خمیر سنگ یا خمیر چینی جایگزین آن شد.
در اواخر قرن نهم هجری شاه عباس اول صفوی دست به ساخت و سازهای وسیعی در اصفهان زد. اما کاشیکاری سنتی گذشته که به کاشیکاری معرق معروف بود پاسخگوی حجم گسترده ساخت و ساز را نمی داد و زمان زیادی صرف ساخت و نصب آنها می شد.
به همین دلیل راه تازه ای برای کاشیکاری بناها ابداع شد که می توانست جایگزین خوبی برای کاشی معرق باشد. این شیوه که به کاشی خشتی یا هفت رنگ مشهور است اگر چه در مقايسه با کاشی کاری پيش از خود ارزش هنری کمتری داشت و تنها به عنوان گزينه اى سريع جایگزین کاشی معرق شده بود اما باعث شد قابلیت های هنری بیشتری در اختیار هنرمندان قرار گیرد.
جزء مهم کاشی، لعاب است. لعاب سطحی شیشه مانند است که دو عملکرد تزیینی و کاربردی دارد. کاشی های لعاب دار از يك سو باعث زيبائى سطح بناهاى کاشی دار می شوند و از سوى ديگر به عنوان عایق ساختمان ها در برابر رطوبت و آب عمل می کنند.
 
 
گنبد ها
از خصوصيات اين گنبد که حدود 54 متر ارتفاع دارد انعکاس صدا است. و اين به خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای 16 متری بين دو گنبد است.
در همين صحن منبر سنگی مرمری يکپارچه نفيسی واقع شده که از شاهکارهای سنگتراشی آن روزگار است. اين صحن بوسيله دو دهانه عريض به شبستان های مجاور راه دارد. سطح نمای داخلی اين دو شبستان نيز پوشيده از کاشيکاری و کتيبه های نفيس و زيباست.
در دو سوی ايوان جنوبی مسجد دو شبستان وسيع ساخته شده که مجموعه ای از ويژگی های معماری پيشرفته قرون 10 و 11 هجری را به نمايش می گذارند.
 طبقه فوقانی که در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه هائی است که در دوران صفويه به محل زندگی طلاب علوم دينی اختصاص داشت.
مسأله ای که در مسجد امام جلب توجه می کند و اکثر سياحان و جهانگردان نيز به آن اشاره کرده اند و معماران و مهندسين نيز آن را يکی از استادانه ترين شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعايت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست کرده اند که با عبور از ميان ايوان ورودی بدون آنکه احساس شود، نيم چرخی به سمت راست زده می شود. در حقيقت معمار برجسته اين اثر با يک زاويه 45 درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است.
همانطور که گفته شد کتيبه های موجود در مسجد علاوه بر آنکه شاهکارهای هنر خوشنويسی و بخصوص خط ثلث را به نمايش می گذارند برخی وقايع تاريخی را نيز بيان می دارند.
بطور کلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفيع و ايوان های سر به فلک کشيده و شبستان های عالی و محرابهای نفيس و همچنين با طرح يکپارچه و متوازن خود از شاهکارهای بی نظير و مسلم معماری زمان صفويه است. مسجدی که در عصر خود از عجايب زمان بوده و در حقيقت نيز به دليل زيبائی طرح، عظمت، ابعاد و شکوه و جلال کاشيکاری هايش چنين است و ... ستاره درخشان هنر عصر صفوی است
ايوان سرپوشيده شمالی مسجد فضای وسيع و بلندی است که سر تا سر آن را کاشيکاری بسيار زيبائی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفيع مسجد که به صورت دوپوش ساخته شده بر روی اين صحن قرار دارد. اين گنبد را بزرگترين و پرکارترين و استادانه ترين آثار معماری قرن 11 هجری می دانند.