بنایی که امروزه آیینه خانه مفخم نامیده می شود , ساختمانی است رفیع و با شکوه که در شمال شهر بجنورد واقع شده است . این بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصری در شمال خراسان است , که در گذشته داخل باغ بزرگی قرار داشته و همراه با ابنیه دیگر از جمله عمارت مفخم , دروازه ورودی حوض خانه , باغ فواره و کلاه فرنگی تشکیل دارالحکومه مفخم را می داده که عمارت کلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی که در بجنورد رخ داده تخریب شده و هم اکنون تنها آیینه خانه و عمارت مفخم به جای مانده .
 
بنای آیینه خانه که محل کنونی اداره میراث فرهنگی و موزه مردم شناسی بجنورد می باشد , در سال ۱۳۷۶ خریداری و پس از مرمت در مهر ماه ۱۳۷۹ بهره برداری و به شماره ۳۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .بانی این اثر یارمحمدخان سهام الدوله بجنوردی معروف به سردار مفخم و معمار آن احتمالاً ممتحن الملک شقاقی بوده که پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه جهت گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه اعزام وپس از رجعت به کار احداث کاخ های بزرگان گمارده شد
 
تالار آئینه
 
آیینه به معنای شکل و دیوار و نیز یکی از نیروهای تشکیل دهنده انسان است . خانه در کتاب های مقدس ادیان مختلف از جمله اوستا , کتاب مقدس زردشتیان فراوان به کار رفته . این واژه قبل از اسلام و نیز در دوره هخامنشیان کاربرد فراوانی داشته است و اما آنچه اطلاق نام آیینه خانه را بر این بنا موجب گشته , وجود تالاری با تزئینات آیینه کاری در طبقه فوقانی است که به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات های رسمی سردار مفخم (حاکم بجنورد) و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می گرفته . از نکات قابل توجه این تالار , وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و همچنین سران حکومتی کشور های همجوار است , که شاخص ترین آنها شاه طهماسب , شاه عباس , آغا محمد خان , فتحعلی شاه وکریم خان زندمی باشد , که در قسمت گیلویی (زیر سقف) نصب شده و خود مروری است بر تاریخچه فعالیت های سیاسی انجام شده در این بنا . در تزیین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده که شامل نقش چلچراغ , مقرنس , نمای بیرون عمارت , نقوش استیلیزه گیاهی , هندسی و …می باشند
 
ویژگی های معماری بنا
مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر , ماسه , آهک و گچ بوده , جهت رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا از سنگ استفاده شده , همچنین چوب ارس به صورت عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا به کار رفته .آیینه خانه , توسط فضای سبز محدودی از جمله گلکاری و احداث چپر وپرچین از کل مجموعه دارالحکومه منفک می شده . بنای فوق الذکر دارای پلانی آزاد بوده , رعایت نظام هندسی , وجود تقارن و الهام پذیری از معماری غرب (به عنوان مثال استفاده از کاشی هفت رنگ ) در ساخت آن به وضوح مشاهده می گردد .در ساخت نمای آیینه خانه از کاشی در سه تکنیک هفت رنگ , معقلی و اسلیمی استفاده شده . نقوش اسلیمی نیز نگاره هایی برگرفته از مظاهر طبیعت هستند که برای پرهیز از شبیه سازی (رقابت با خالق ) طرح شده اند .ابعاد بنا ۹۰/۱۰ × ۱۸ متر ارتفاع آن با احتساب مناره ها ۶۰/ ۱۴متر و مساحتی بالغ بر ۵/۳۹۲ متر را شامل می شود . ساختمان دارای سه درب ورودی در اضلاع شمالی (ورودی اصلی) , غربی و شرقی می باشد که هر سه به راهرویی در طبقه اول منتهی می شوند . در یک طرف این راهرو حجره هایی قرار دارد و در سوی دیگر چهار اتاق . در دو انتهای راهرو پلکان هایی تعبیه شده که به طبقه فوقانی جایی که تالار آیینه در آن واقع شده , ختم می گردند . طبقه دوم نیز شامل چهار اتاق و تالار آیینه می باشد .
 
آیینه خانه مفخم بجنورد
 
دربهای این طبقه از جنس چوب صندل بوده که با استخوان تزئین شده اند . سقف ها مشبک چوبی اند که این خود از شاخصه های معماری عصر قاجار محسوب میگردد .سقف بنا دو پوششه بوده که شیروانی آن قبلاً از جنس سفال و هم اکنون از ورق گالوانیزه است . در نمای شمالی (اصلی) عمارت ۴ نیم ستون به قطر تقریبی ۱۱۰ سانتیمتر و ارتفاع ۱۰ متر مشاهده می شود . دو نیم ستون دارای یک تاج نیم دایره ای هستند که شکل گلدسته را تداعی می کنند و دو نیم ستون دیگر فاقد تاج هستند . این نیم ستون ها با کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و نیز کاشی های سیاه , سفید و زرد مزین شده اند . نیم ستون ها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شده اند که کلمه محمد به طور منظم در این نیم ستون ها از پایین به بالا ۱۲ مرتبه تکرار شده است . یک مرتبه به رنگ سیاه و یکبار به رنگ زرد که نیم ستون ها به پایه ای از سنگ مرمرختم می شوند .
 
در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایره ای وجود دارد که نسبت به دو تاج نیم دایره ای روی مناره ها بسیار بزرگ تر است . در حاشیه تاج اصلی یک ردیف کاشی با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبی به صورت سر بالا و واژگون نصب شده است . در قسمت داخلی این نیم دایره یکسری نقوش اسلیمی بسیار زیبا مشاهده می گردد . در بخش میانی این نیم دایره , یک دایره با زمینه لاجوردی وجود دارد که نقش جدال بین شیر و اژدها در آن دیده می شود . در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها سمبلی از جدال بین خیر و شر بوده است . در این تصویر در حالی که اژدها (سمبل شر ) شیر را در بر گرفته , شیر (سمبل خیر ) با فشردن گلوی اژدها , شر را به آستانه نابودی می کشاند .در کنار جدال بین خیر و شر, دو تفنگدار در حالیکه به زمین زانو زده اند , محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته اند . این سربازان نیز خود می توانند نمادی از خیر و شر که با هم در جنگند , باشند .در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که درب ورودی را در میان گرفته است .کاشی های این قسمت به رنگ زرد فیروزه ای و لاجوردی می باشد .
 
پیشانی طاق با نقوش اسلیمی تزئین شده است . در قسمت زیرین نقش دو گلدان به صورت قرینه و همینطور نقش عمارت کلاه فرنگی در طرفین این گلدان ها مشاهده می شود . در دو طرف درب ورودی نقش دو سرباز در حال نگهبانی از بنا به چشم می خورد که حالت چشم ها و طرز ایستادن سربازان یاد آور تابلو های تعزیه عصر قاجار می باشد .در بخش میانی نما یک طاق جناقی وجود دارد که در قسمت میانی آن پنجره ای به ابعادcm 290× cm290 قرار دارد . به نام طارمی وعلت بزرگ بودن آن تامین نور تالار آیینه و ایجاد چشم انداز مناسب به فضای بیرون می باشد .تزئینات این طاق محراب گونه , دو لچکی با پس زمینه زرد همراه با نقوش اسلیمی به رنگ فیروزه ای و لاجوردی می باشد .بین قسمت فوقانی و میانی نما دو ردیف کاشی هفت رنگ نصب شده . به طور کلی در معماری این دوران رسم بر این بوده است که نام معمار و بانی بنا در قسمت بالای ورودی به صورت کاشیکاری حک می شده . در این بنا هم قبلاً در همین محل کتیبه ای وجود داشته که محدوده حکومتی سردار مفخم و همین طور نام بانی بنا در آن نقش بسته که در دوران پهلوی به دستور رضا شاه این کتیبه از سردر بنا جدا شده و به جای آن کاشیکاری فعلی نسب شده است .فضای فرو رفته بین نیم ستون های ایوان یا به عبارتی طاقدیس نیز بعضاً با کاشی های لوزی شکل به رنگ های زرد , سفید ,فیروزه ای و آبی مشبک , طرح زیبایی را در بنا ایجاد کرده اند.
 
در بخش تحتانی طاقدیسها یک طاقچه جناقی به ارتفاع ۲۰/۲ متر دارای پایه ای پوشیده از سنگ مر مر وجود دارد . قسمت داخلی این طاق با کاشی هفت رنگ , زرد و لاجوردی و حاشیه ای به رنگ سیاه تزئین شده است . در قسمت بالای این طاق روی یک کتیبه لاجوردی مملو از نقوش اسلیمی منازعه گاو و شیر نقاشی شده است که به یاد ‎آورنده نقوش گاو و شیر حک شده در حجاری دیواره های تخت جمشید است .این عمارت تنها نمادی از روح خلاق هنرمند ایرانی است و تنها دست توانای هنرمند ایرانی با استعانت از هنر معماری ,نقاشی ,کاشیکاری و آیینه کاری قادر به خلق چنین ترکیب بدیعی می باشد .در واقع با صیانت از آثار تاریخی , هنر مردان و زنان ایرانی را محفوظ داشته ایم . هنری که مظهر تمدن و فرهنگ ملی کشور عزیزمان ایران است.