معماری روم شرقی یا بیزانس به معماری‌ای گفته می‌شود که از سال ۳۳۰ تا ۴۵۳ میلادی در محدوده امپراتوری روم شرقی ساخته شده‌اند گفته می‌شود.

بناهای دوره بیزانس به علت وجود ملت‌های مختلف که تابع امپراتوری روم شرقی بودند و طولانی بودن دوران حاکمیت بیزانس، از تنوع و تعدد فراوانی برخوردارند و بناها به نسبت امکانات محلی دارای مصالحی متفاوت می‌باشند. به عنوان مثال در شمال غربی ایتالیا از آجر در شهرهای ساحلی روی زمین‌های صخره‌ای، در سوریه و فلسطین و ترکیه از سنگ بیشتر استفاده شد

قلمرو وسيع امپراطوري روم به دو بخش شرقي و غربي تقسيم شده ، که امپراطوري روم شرقي را بيزانس تعريف کردند. بيزانس شهري بود با ويژگي هاي اقتصادي، سياسي و فرهنگي خاص که ابزارهاي لازم را فراهم آورد تا با فرهنگ و ارزش هاي فرهنگي و اجتماعي سرزمين هاي مجاور آشنا شود. اين شهر با اينکه قبلاً مرکز حکومتي به بزرگي امپراتوري روم نبود، وليکن به تمدن هاي روم و يونان در غرب ، بابل ، ايلام، هيتي و ايران از شرق دسترسي داشت.
در پديد آمدن هنر بيزانس  و شکل گيري آن سه عنصر عمده نقش داشته:
1- ضرورت اداري  2- تأثيرات هلنيستي و سوم فرآيند تأثير گذاري معاصر از پادشاهي ساساني در ايران. معماري در روم شرقي (بيزانس تا قرون ششم ميلادي تحت تأثير مسيحيت آغازين بود، که با حکومت) {زوستي نيانوس} به وجود آمد، که اين دوره نخستين به (عصر   طلايي) معروف شده.
. مهمترين بنايي که در آن شهر در الها ي 47-526 ميلادي ساخته شده کليساي "سان ويتاله" که در روم غربي ساخته شده، که معروف به معماري بيزانس است . نقشه ي آن يک هشت ضلعي است که گنبدي روي اين هشت ضلعي قرار گرفته.
در کليساي سان ويتاله بر اثر اصول ساختماني تازه اي که در طاق بندي به کار گرفته شده اين امکان به وجود آمده است که در هر منطقه پنجره اي وسيع در بنا تعبيه گردد که داخل ساختمان را غرق در نور کند.
در اين ساختمان ها ساده ترين عناصر محور طولي کليساي مستطيل شکل يعني محوطه اي که با سقف متقاطع براي محراب در نظر گرفته شده و همچنين يک دهليز طولي در مقابل ساختمان ها به چشم مي خورد
در شهر راونا " کليساي سان آپوليناره" با پلان مستطيل شکل بنا شده است که کليسا ها با پلان مرکزي به ويژه سان ويتاله تا چه حد در قلمرو روم غريب مي نمايد. در نتيجه کليسا هاي گنبد دار با نقشه اي متمرکز در قسمت اصلي بنا رواج يافت مصالح ساختماني تابع امکانات محلي است مثلاً در شمال غربي ايتاليا، آجر، در شهرهاي ساحلي و روي زمين هاي صخره اي در سوريه و فلسطين و بخشي از آسياي صغير (ترکيه) از سنگ استفاده شده است. کليسا هاي بيزانس از نظر پلان پيش از دوره ي  بيزانس سين به سه گروه تقسيم مي شود.
نقشه ي باسيليکايي : اين ساختمان ها شباهت هاي آشکاري با پلان باسيليکاهاي رومي داشته . محورهاي طولي آن که مدخل ورودي را به محراب اصلي متصل مي کند، در هر سه سمت خود با يک يا دو دالان سر پوشيده ي فرعي فراگرفته شده است، و معمولاً قسمت فوقاني همين محور، به دهليز ها يا اتاق هاي حفاظت شده منتهي  مي گردد.   در اين گونه بناها، محور طولي تعيين کننده ي شالوده ي کليسا محسوب مي گردد
کليساي اياصوفيه: ابعاد آن91×72 متر، و قطر گنبدش 31 متر و ارتفاع گنبد از سطح زمين نزديک به 56 متر است. اين بنا با "پانتئون" حامام هاي کاراکالا و باسيليکاي کنستانتين رقابت مي کند. اين بنا با ورود اسلام به شدت تغيير يافت که با افزودن يک پشت بند عظيم بر طرح اصلي و چهار مناره ي رفيع که طرح آن ترکي است به اين بنا اضافه شده است.
در قلمرو امپراطوري  بيزانس در جنوب ترکيه ي امروزي به قلعه ي جالبي از نظر معماري بر مي خوريم که درست براساس همان وسعت جزيره ، قلعه اي با برج هاي ديدباني ساخته شده است و وسعت آن به حالتي است که تصور مي شود که قلعه از درون آب سر در آورده است. اين قلعه به قلعه ي دختر معروف است که احتمالاً نام آن را از ايران الهام گرفته است، زيرا در دوره ي ساسانيان در فيروز آباد فارس و ساير نقاط ايران نيز قلعه اي به همين نام و مشخصات موجود است .
يکي ديگر از برجسته ترين کليسا هاي دوره ي بيزانس پسين "کليساي سان مارکو" در شهر ونيز است. بناي اصلي کليسا در سده ي يازدهم ميلادي ساخته شده