مقدمه
شرايط اقليمي خشك و نيمه خشك بخش عمده اي از ايران، تاثير ژرف و بنيادي در خلق پديدههاي گوناگون معماري اين سرزمين گذاشته است.
ريزشهاي آسماني در ايران، به جز ناحيه شمالي و سواحل درياي مازندران، در بقيه نواحي بسيار كم است. به همين دليل، از ديرباز در بيشتر دشتهاي وسيع ايران، براي دسترسي به آب، تلاش چشمگيري صورت گرفته و ايرانيان با بهره جستن از تمامي تواناييهاي خود، دهها كيلومتر قنات حفر كرده اند. آنها در كنار ساخت قناتها و سدها، به ذخيره سازي آبهاي فراوان زمستاني براي به مصرف رساندن آنها در فصلهاي گرم سال نيز توجه داشته اند و براي تحقق اين مساله، «آبانبار» را بنيان گذاشته اند.
پیوند میان فرهنگ و معماری
آبانبارها علاوه بر نقش مهمي كه در زندگي روزمره مردم داشته اند، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم اين سرزمين، بهره مند بوده اند. پيوند ميان آب و آيينهاي مذهبي، در دوران بعد از اسلام نيز در ايران ادامه يافت.
ایجاد آب انبار ها معمولا به دلایل زیر بوده است:
مطالب مرتبط در این زمینه
مقدمه
آب انبار قدیمی لاورستان - معروف به برکهٔ زمان
درون آب انبار قدیمی در جزیره کیش
اب انبار به نام های مختلفی همچون منبع،مصنع،در برخی نقاط چون بیرجند بنام«انبار»،حوض،برکه،در ساوه مرغی و مرغک،در خندق . بیابانک بنام هود یا همان حوض خوانده شده است.واژه برکه درمنابع متاخر اسلامی به همان معنای ابن انبار است.در دیگر کشورهای اسلامی به این نوع از مخازن آبی،سردابه در ترکمنستان،مصنع در مصر،خزان در فلسطین و حوض در هرات نام می نهند.[۱] به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمدهای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانهها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را میتوان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب انبار همان گونه که از نام آن مشخص است، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال میباشد.[۲] آبانبار یکی از عناصر شاخص در سکونتگاههای کویری از جمله مناطق یزد، کاشان وجنوب استان فارس که در حال حاضر تعدادی از آنها هنوز مورد استفاده قرار میگیرند. ازآب انبارهای ایران میتوان به آب انبار زیباو ۳۰۰ ساله شهر صفی آباد در استان خراسان شمالی اشاره کرد.[۳] یکی از بزرگترین آب انبار های ایران گنج البحر در شهرستان گراش استان فارس است.[۴]
آبانبار حوض و یا استخر سرپوشیدهای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته میشود. در مناطق کمآب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر میکنند. در ایران قزوین را به نام شهر اب انبارها میشناسند که اب انبارهای زیادی مانند آب انبار سردار در ان وجود دارد آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند.
آب انبار یکی از ساختمانهای آبی آبانبار است. آب انبار یا امبار در سراسر راهها ئ شهرهای این سرزمین دیده میشود. برخی از آنها که در شهرهای خشک و کم آب ساخته شده، اثری بسیار زیبا و از نگاه معماری شایان توجه است در بیشتر سرزمینهای ایران در سه یا چهار ماه از سال آب آشامیدنی یافت نمیشود و اگر هم یافت شوند شور اند. در برخی جاها همان آب شور هم خشک شدهاند. گاه در فصل تابستان آب آشامیدنی را از چاهها با کوزه و یا سبو می اوردهاند.
نقش آب
آب مهمترین عامل طبیعی برای حیات بشر بوده و هست و نقش بسزایی در ایجاد سکونتگاههای نخستین داشته است. ایجاد شهرنشینی در بین النهرین، نیل، سند و... اهمیت این ماده حیاتی را مطرح میکند. در نتیجه منشاء اصلی و هسته اولیه تشکیل تجمعهای انسانی، وجود آب در آن منطقه بوده است. در ایران به دلیل کمبود بارندگی در مناطق مختلف برای تأمین آب از روشهای سنتی مانند قنات، چشمه، چاه و آبانبار استفاده میشده است. ”[۳]
آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار میرود.
تأسیس و احداث آب انبارها
دلایل تأسیس و احداث آب انبارها:
ذخیره آب برای زمانهای خشکسالی و جنگ.
خنک ماندن آب در تابستان
در ایران توزیع آب و آب انبار امری اعتقادی بوده و ریشه ارزشها و باورهای اسلامی داشته. آب انبارها معمولاً در مراکز شهر و محل تجمع مردم و همچنین در کاروانسراها تأسیس میشده تا دسترسی به آب آسان باشد. ”[۳]
نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روشهای فیزیکی و شیمیایی استفاده میشود. تهنشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسههای زغال به منظور بو گیری از جمله این روشها است.
تاریخچه
از قدیمی ترین اب انبارها می توان به نمونه ای اشاره کرد که در کنار محوطه چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد در دوران شکوفایی تمدن ایلام ساخته شده است.[۱] از کهنترین پدیدههای معماری در مناطق کویر ی آب انبار بوده که میتوان از آب انبار شهر اور ure در نزدیکی بصره به عنوان قدیمیترین آن اشاره کرد که قدمت آن به ۲۱۵۰ قبل از میلاد بر میگردد. آب انبار دیگری در قرن ششم قبل از میلاد در قسطنطنیه ساخته شد که از قبلی مجهزتر بوده و دارای ۲ مخزن و ۱۰۰۱ ستون بوده که به همین دلیل به آب انبار ۱۰۰۱ ستونی معروف است. آب انبار در بین ایرانیان نیز کاربرد بسیار داشته به خصوص در مناطق گرم و خشک، حاشیه خلیج فارس، جزایر جنوبی و حتی برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان.[۵] میتوان گفت ایرانیان از مبتکران احداث آب انبار بودند و به این روش به ذخیرهسازی آب میپرداختند.[۶] قدیمیترین آب انبار ایران در یکی از سه قلعه اصطخر فارس در قرن ۴ هجری به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شده. آب آن از سدی که بر روی درههای عمیق بسته شده بود، تأمین میشده و برای مصرف ۱۰۰۰ نفر در یکسال کافی بوده. آب انبار سید اسماعیل تهران نیز در نیمه اول قرن ۵ هجری ساخته شد و در زمان شاه طهماسب وزیر، تعمیر و مرمت گشت.