شیوه خراسانی نام یکی از شیوه‌های معماری ایرانی است.[۱] این شیوه در قرن اول هجری آغاز شد و تا قرن چهارم ادامه داشت. تأثیر اصلی را در این مکتب از هنر ساسانیان و خصوصاً بناهای طاق‌قوسی چون ایوان مداین و طاق کسری دریافت کرده بود. در این شیوه مساجد به صورت شبستانی یا چهل‌ستونی هستند. قوس‌ها به صورت بیضی یا تخم‌مرغی هستند و مساجد در این عصر بسیار ساده هستند. از بناهای این دوره می‌توانیم به مسجد جامع فهرج و مسجد تاریخانه دامغان (خدای‌خانه دامغان) اشاره کنیم.[۲]
شيوه خراساني
شيوه خراساني در سده نخست هجري پديد آمد و تا سده چهارم ادامه يافت
که دگرگوني هاي فرهنگي بيشتر در خراسان رخ مي داد .اين سرزمين زادگاه
نخستين نمونه هاي هنر و معماري اسلامي است و از آن جا به شهر هايي
چون دامغان و يزد و... رسيده است .با پديدار شدن اسلام و پذيرش آن از سوي
ايرانيان دگرگوني هايي در ساختمان سازي رخ داد که چنين بودند:
پس از اسلام با الگو گرفتن از باور هاي اسلامي ساختمان ها مردم وارتر شدند.
براي نمونه انسان در کنار ساختمان آتشکده فيروز آباد احساس کوچکي مي کند
يا در اسپيددژ مداين نماسازي ساختمان به گونه اي انجام شد که بنظر سه آشکوبه
(طبقه)مي آيد .ولي ساختمان يک آشکوب بيشتر نداشت و پشت اين نما خالي است.
از ديدگاه نيارشي معماري شيوه خراساني با شيوه پارتي تفاوتي نکرد
در اين شيوه هم چفد هاي مازه دار به کار مي رفت اما بلنداي پاکار چفدها را
کم مي گرفتند.ساختمايه اي که در اين شيوه به کار رفته بوم آورد يا ايدري
بوده است.
معماري مساجد
يکي از نمونه ساختمان هايي که در اين شيوه پديدار شد و در معماري ايران
همواره جايگاه ارجمندي داشته و دارد ،مسجد است.
معماري مساجد نخستين برگرفته از تهرنگ مسجد مدينه بود.در اين بنا از پده
(تنه نخل هاي خشک شده) و يا درختان بي بار براي تير و ستون بهره گيري شد.
نخل خشکي را در ميان مسجد بجاي پالار (ستون) و سر شاخه هايي را بجاي
فرسب(تير)بکار بردند.
اين گونه طرح توسط مسلمانان به ايران رسيد و در مسجد هاي ايران نيز به کار
رفت. به طور کلي ويژگي هاي معماري اين شيوه بدين گونه بود:
1-سادگي بسيار در طراحي
2-پرهيز از بيهودگي
3-مردم واري
4-بهره گيري از ساختمايه هاي بوم آورد
مسجد جامع فهرج
يکي از اصلي ترين ساختمان هاي شيوه
خراساني مسجد جامع فهرج است.
اين مسجد شايد کهن ترين مسجد ساخته
شده در ايران است که ويژگي هاي
نيارشي شيوه پارتي (ساساني)را داراست.
آرايه هاي گچ بري شکنجي و پيچک هاي
آن همانند آرايه هاي کاخ کسري در تيسفون است.
تاريخانه دامغان
اين بنا نيز يکي از کهن ترين ساختمان ها در شيوه خراساني است .
نقشه ساختمان بر پايه همان شبستان ستون دار است که بعد ها در آن تغييراتي
داده اند . براي نمونه دهانه مياني در شبستان جنوبي بلند تر و بزرگتر شده است.
نماي مسجد از چفدهاي مازه دار بيز به چفدهاي تيزه دار و جناغي تبديل شده اند.
البته پاکار چفدها تغييري نکرده است.پس نيارش اين ساختمان همانند شيوه پارتي
است.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان گنجينه (موزه)هنر ايران و يکي از افتخارات معماري اين
سرزمين است.اثري که نشانه هاي سيزده سده تحول در فرهنگ اسلامي ايران
را در خود گرد آورده است.طرح نخستين مسجد به گونه بومسلمي (شبستان
ستوندار ) بوده که در سال صد و پنجاه وشش هجري ساخته شده که محراب و
بخش بزرگي از ديوار سوي قبله مسجد کهن با گچ بري ناب و بي همتايي در زير
کف شبستان جنوبي مسجد کنوني يافت شده است.سوي قبله مسجد کهن با
سوي قبله کنوني نزديک به بيست تا سي درجه اختلاف دارد.
مسجد جامع نايين
مسجد جامع نايين نيز داراي شبستان ستون دار است و بخشي از آن از مسجد-
هاي بومسلمي برگرفته شده است.کهن ترين بخش مسجد شبستان جنوبي است
که در شيوه رازي دگرگون شده است.در اين مسجد براي نخستين بار چفدهاي
مازه دار به تيزه دار تبديل شده اند.کمر پوش ها در شبستان جنوبي که بخش زنانه
مسجد است در سده هشتم به آن افزوده شده اند.
مسجد جامع اردستان
اين بنا نيز در شيوه خراساني باشبستان
ستوندار بنياد نهاده شده و بعدها در شيوه
رازي و اصفهاني به چهار ايواني دگرگون
گشته است.مسجد کهن در پايان سده دوم
و شايد تا نيمه نخست سده چهارم بر روي
ساختمان هايي (شايد ساساني)ساخته
شده است.
مسجد جامع در مرکز محله محال که از مهمترين محلات اردستان بشمار مي آيد
قرار گرفته اين مرکز شامل بناهاي زير مي باشد:
1-مسجد جامع اردستان
2-مدرسه حاج حسين نورالدين
3-حمام پايين مسجد جامع
4-حسينيه
5-آب انبار
6-کاروانسرا و بازارچه