با توجه به اینکه ادراک انسان به معنای علم و آگاهی وی از جهان بیرون و دنیای درون فلاسفه است، حکما و دانشمندان ابعاد مختلفی را برای ادراک او توجیه کرده¬اند (ایروانی و خداپناهی، 1383، 35). بر¬این اساس، بر حسب اینکه منشأ و نوع ادراک پدید آمده در ذهن انسان چه چیز می¬باشد، می¬توان چهار بعد ادراکی را در نظر گرفت. اگر منشأ ادراک، تجربه¬ی مادی و محصول ادراکی نیز معطوف به¬همین تجربه باشد، به¬عنوان بعد "جسمی" در نظر گرفته می¬شود. اما اگر منشأ ادراک تجربه¬ی مادی ولی محصول آن متوجه امر غیرمادی باشد با ادراکی مواجه هستیم که به بعد "روانی" مربوط است. اگر منشأ ادراک تجربه¬ی فرامادی اما در سطح انسان (رابطه¬ی انسان با انسان) باشد، بعد "اجتماعی" موردنظر خواهد بود و اما اگر مبدأ ادراک انسان تجربه¬ی فرامادی و فراانسانی باشد، مربوط به آن چیزی است که می¬توان آن را وجه "روحانی" نامید (دامیار 1393، 7).
4-4-2.  تجربه¬ی انسان در محور زمان
این که ذهنیت انسان در چه بازه¬ای از زمان (از آنی تا ازلی) تجربه شده باشد، مورد بررسی قرار می¬گیرد. منظور از "تجربه¬ی آنی" آن دسته از تجربیاتی است که از طریق حواس پنجگانه درک می¬شوند. به¬طور مثال در موقع نگاه کردن به یک ساختمان در مرحله¬ی اول شکل ساختمان را با فرم کلی آن را تشخیص می¬دهیم و در قدم¬های بعدی جزئیات آنرا درک می¬کنیم (گروتر 1386، 31). "تجربه¬ی طول عمر" به تجاربی گفته می¬شود که ممکن است در طول دوران زندگی هر فرد اتفاق بیفتد. منظور از "تجربه¬ی نسل-های متوالی" تجربه¬هایی که در طی تکامل انسان و در طی قرون و اعصار به وسیله نسل¬ها تکرار شده است. منظور از "تجربه¬ی ازلی" انسان، تجربیاتی است که در زمان محدودی که انسان برای خود تعریف کرده است نمی¬گنجد.
4-5. بررسی عوامل هویت بخش مسکن روستایی و  مسکن مناطق شهری با ذهنیت بومی
4-5-1. عوامل کالبدی ذهنیت بخش 
در این مرحله محقق با مراجعه به منطقه مورد مطالعه، به ثبت پدیده¬های بیاد ماندنی و ذهنیت¬بخش در کالبد (بدون در نظر گرفتن حضور و فعالیت¬های انسان) از طریق مشاهده می پردازد.
مورد اول به استفاده از پنجره¬های بزرگ  و با سطح ارتفاع لبه پائینی کم(O.K.B)در خانه، که از پدیده¬های کاربردی است و دارای شکل و مصالح متفاوت است. پنجره را می¬توان هم در حوزه¬ی جسمانی و هم در حوزه¬ی روانی در نظر گرفت. کار پنجره از این نظر که نورگیری و روشنایی بیشتر داشته باشد (بعد جسمانی) که اثر ذهنیت¬بخش آن را می¬توان درتجربه¬ی نسل¬های متوالی انسان جستجو کرد، و از این نظر که پنجره بزرگ باعث ایجادچشم¬انداز مناسب  و به عنوان تسلط از داخل به بیرون به جهت حفظ اموال و ...به بیرون می¬شود و حس مطلوبی را برای کاربر فراهم می¬کند (بعد روانی) و اثر ذهنیت¬بخش آن را می-توان در حوزه¬ی تجربه¬ی نسل¬های متوالی جستجو کرد.
مورد دیگر وجود طاقچه در اتاق بوده که از پدیده¬های کاربردی و تزیینی خانه بوده و با توجه به عملکرد آن دارای شکل و مصالح مختلفی است. وجود طاقچه در این خانه هم اختصاص به نگهداری کتاب قرآن و ادعیه دارد و هم اینکه عکس¬های خانوادگی بر روی آن قرار می¬گیرد. اثر ذهنیت¬بخش آن هم در حوزه-ی جسمانی و هم در حوزه¬ی روانی در نظر گرفته می¬شود. کاربرد طاقچه از این نظر که محل نگهداری وسایل مورد علاقه و با ارزش کاربران را فراهم می¬کند (بعد جسمانی) که اثر ذهنیت¬بخش آن را می¬توان در تجربه طول عمر جستجو کرد و اختصاص دادن بهترین جای خانه به این وسایل و احساس خوشایندی و مطلوب بودن ناشی از این ادراک در کاربر (بعد روانی) را می¬توان در تجربه طول عمر و تجربه نسل-های متوالی جستجو کرد.
نمونه بعدی کف حیاط که از پدیده¬های کاربردی درخانه است که از نظر شکل و بافت و نوع مصالح می-تواند متفاوت باشد. اثر ذهنیت¬بخش این پدیده می¬توان در حوزه¬ی تجربه¬ی جسمانی در نظر گرفت. چون در روستا معمولا زمین خاکی می¬باشد و احشام از حیاط عبور می¬کنند تا به طرف طویله هدایت شوند، جهت شستشوی آسان حیاط، کف حیاط یا تراس را یک¬دست درست می¬کنند. این پدیده از بعد جسمانی بوده و اثر ذهنیت¬بخش آن را در تجربه¬ی نسل¬های متوالی می¬توان جستجو کرد.
و....