مرمت آب انبار مسجد شازده کرمانشاه

بخشی از مطلب
معنا و مفهوم آب انبار :
آب اَنبار، يا انبار، حوض انبار، حوض، سردابه، بركه، مَصْنَع، مَصْنَعه، منبع و گاه آبدان، آبگير، تالاب و بَرخ، نوعي مخزن آب سرپوشيده و آب‌بندي شده و غالباً ساخته شده در پايين‌تر از سطح زمين كه به منظور ذخيرة آب آشاميدني براي ايام كم‌آبي يا پايداري در برابر دشمن در هنگام محاصره شدن و گاه استفاده از آب خنك در تابستان، در شهرها، روستاها، دژها، مسير راههاي كاروان‌رو (در رباطها و كاروانسراها) و در دل كوهها ساخته شده است. اين نوع مخازن آب در بيشتر نقاط سرزمين ايران «آب انبار» (دانشنامة ايران و اسلام؛ گلزاري، 53؛ افسر، 219؛ افشار، 1/74، 100، 2/86، 665 ـ669؛ مخلصي، 215، 217، 218؛ آيت الله زادة شيرازي، 30ـ36) و در برخي نقاط چون بيرجند «انبار» ، حوض ، بركه ، منبع (نراقي، 307) و در ديگر شهرهاي ايران با نامهايي چون مُرغِيْ و مُرغِك (در ساوه) وهَوْد، احتمالاً صورتي ديگر از حوض (در خندق و بيابانك) خوانده مي‌شود. هلد با استناد به لسترنج نوشته است: «در منابع قديم اسلامي به زبان عربي ظاهراً واژه‌هاي اصطخر يا بركه براي منبع يا مخزن سرپوشيدة آب به كار رفته است» (ايرانيكا). چنين سخني نه در كتاب لسترنج ديده شد و نه در ارجاعات او، و مأخذي ديگر نيز كه واژة اصطخر را براي مخزن سرپوشيدة آب (آب انبار) به كار برده باشد به دست نيامد. اما واژة بركه، چنانكه ديده شد، در منابع فارسي متأخرتر اسلامي دقيقاً به اين معني (آب انبار) بسيار به كار برده شده است. در ديگر سرزمينهاي اسلامي نيز به وجود اين نوع مخازن با نامهاي مَصْنَع (در مصر)، سردابه (در تركمنستان)، خَزّان (در فلسطين)، حوض (در هرات) اشاره شده است (ناصرخسرو، 50، ايرانيكا؛ الموسوعة الفلسطينية، 2/341؛ مايل هروي، 37)
تاريخچه:
انبارهاي ذخيرة آب در آغاز گودالهايي بود كه خودبه خود از آب باران و سيلابها پر مي‌شد. به تدريج بشر خود به انبار كردن آب در اين گودالها پرداخت و سرانجام به ايجاد انبارهاي آب در جاهاي مورد نياز خويش دست يازيد. با پيشرفت تمدن روشهاي ذخيرة آب نيز تكامل يافت. در تمدنهاي ايران، مصر و بين‌النهرين آب را در آب‌انبارهاي سرپوشيدة غيرقابل نفوذي كه از تبخير شدن آب و آلودگي آن جلوگيري مي‌كرد ذخيره مي‌كردند. در كشورهاي يونان و روم نيز از اين شيوه براي ذخيرة آب استفاده مي‌شد (فرشاد، 217ـ 218) و تاريخ ايجاد برخي آب‌انبارها در فلسطين به دوران نَبَطيان باز مي‌گردد (الموسوعة الفلسطينيه، 2/341)
در ايران از روزگاران كهن به علت كمبود آب در بخش عمده‌اي از اين سرزمين، ارزش و اعتباري بسيار براي اب قائل بودند و ستايشگاههاي بزرگي براي نيايش ايزد نگهبان آب، اَناهيتا (ناهيد)، برپا داشته بودند (ورجاوند، 3) و آب انبار يكي از ساختمانهايي بود كه از زمانهاي بسيار دور براي تأمين و نگهداري آب به ويژه در مناطقي كه به آب دائمي (چشمه و قنات) يا فصلي (باران) متكي بود ابداع شد و توسعه يافت.
يكي از كهن‌ترين نمونه‌هاي آب انبار در ايران در كنار محوطة چُغازَنبيل، مربوط به هزارة 2ق‌م و دوران شكوفايي تمدن ايلام، به دست آمده است (همو، 2)، ولي اين اندازه اطلاعات و مدارك براي بررسي دقيق مصالح، ابزارها، سبك و روشهاي معماري آب‌انبارها در اين روزگاران كافي نيست؛ با اين حال با اتكاء بر اين آثار و رواج احداث قنوات، سدها و بندها در دورة اشكانيان و ساسانيان كه مي‌تواند بيانگر پيشرفت عمده‌اي در تكنيكهاي ساختماني باشد (ايرانيكا) و با عنايت به اين نكته كه معماري اين نوع ساختمان جدا از اصول و روشهاي ساختماني ديگر بناها نبوده است، همچنين با توجه به اين نكتة مهم كه عناصر و اصول به كار گرفته شده در معماري روزگاران نزديك به عصر ما، حتي در عصر ما، ميراثي از سنتهاي كهن معماري اين سرزمين است (ويلبر، ص «ژ») مي‌توان با احتياط حدسهايي زد: مثلاً در اين دوران ايجاد گنبد بر روي مقاطع مربع در اندازه‌هاي نسبتاً كوچك مقدور بوده است. از اين روي مي‌توان تصور كرد كه آب‌انبار در اين روزگار با مخازن مكعب شكل و پوششهايي به صورت طاقهاي چهارترك ساخته مي‌شده است. همچنين با آگاهي از تكنيك ساختن گنبدها روي تُرُنبه‌هاي ساده (گوشوار) ساختن مخازني با مقاطع شش و هشت ضلعي ممكن بوده است؛ اما از آنجا كه ايجاد گوشه‌هاي متع66 در طرح مخازن باعث بروز مشكلاتي از جمله در آب‌بندي و بالارفتن هزينه اجرا مي‌شده احتمالاً از اين نوع طرحها كمتر استفاده شده است. ماكسيم سيرو احتمال مي‌دهد كه آب‌انبارهاي استوانه‌اي و ستون‌دار از نواحي مجاور مديترانه از طريق اسيران جنگي كه در زمان ساسانيان به دست پادشاهان ايران اسير مي‌گرديدند اقتباس شده باشد (ص 234). در دوران حكومت اسلامي تأكيد بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث گرديد كه ساختن مخازن آب (حوض، آب انبار، خزينة حمامها) به عنوان يك عنصر اساسي در زندگي مسلمانان در مساجد يا در كنار و نزديك آنها بيش از پيش متداول گردد و با تكامل و توسعة كشاورزي و تجارت در اين دوران ساختن آب انبارها در روستاها و در مسير جاده‌هاي كاروان‌رو گسترش يابد. همزمان با توسعة اسلام در كشورهاي مختلف و گسترش مبادلات فرهنگي به بركت دين و حكومت مركزي واحد، فنون ساختماني تكامل بسيار يافت. ساختن مخازن استوانه‌اي شكل در اين دوران به علت پايين بودن نسبي هزينة ساختمان و مقاومت بيشتر بدنة آن در مقابل فشار آب در ايران رايج شد. شايد تكنيك ساختن گنبدهاي دورچين به صورت كروي يا مخروطي نيز از همين دوران و به همين علت در معماري ايران ظاهر شده باشد. در اين دوران با پديد آمدن شهرها و محله‌هاي جديد آب‌انبارها به‌سان عناصر مركزيت دهنده در كنار مساجد، مدارس، بازارها و كاخهاي دولتي قرار گرفت. نكتة ديگري كه از نظر تحول طرحهاي معماري آب‌انبارها قابل ذكر است ساختن مخازن ستون‌دار به شيوة مغرب زمين براي بالا بردن ظرفيت نگهداري آب در آنها بوده است. پيدايش اين فنون در معماري ايران نيز به دليل نياز به ايجاد فضاهاي وسيع براي اجتماع مردم در يك محل براي عبادت بوده است. ساختن آب انبارهاي ستون‌دار امكان مي‌داد كه از طاقهاي كوتاه براي پوشش مخازن استفاده شود و در نتيجه سقف مخزن همكف زمين قرار گيرد و ايجاد بناي ديگري بر روي آن ممكن گردد. در اين دوران به تدريج آب‌انبارها به صورت جزئي از يك مجموعة معماري به هم‌پيوسته در آمد و معمولاً در كنار و همراه با مساجد و مدارس ساخته مي‌شد.
نقش حياتي آب‌انبارها در بافت شهرها:
به ويژه در شهرهاي حاشية كوير و منطقه‌هاي كم‌آب ايران، و تكامل طرح و شيوة ساختمان و بُعد هنري و تزييناتي آنها (به ويژه در سردرها و كتيبه‌هاي الحاقي بدانها) در دوران اسلامي چنان چشمگير است كه مي‌توان برخي از نمونه‌هاي اين پديدة معماري را از لحاظ ارزشهاي هنري، فرهنگي، فني و تاريخي همسنگ برخي مساجد بزرگ، كوشكها، مقابر و ديگر آثار هنر معماري ايران اسلامي معرفي كرد و در بسياري جايها بزرگ‌ترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار آورد، زيرا ديگر بناهاي همگاني اين نقاط در برابر آنها نمودي ندارد (ورجاوند، 2، )
يكي از كهن‌ترين نمونه‌هاي آب‌انبارهاي طاقدار «حوض عضدي» است كه به فرمان عضدالدولة ديلمي (332ـ379ق/944ـ989م) در اصطخر فارس ساخته شد. به گفتة ابن بلخي: «عضدالدوله به ريختگري روي آن دره برآورد مانند سدي عظيم و اندرون آن به صهروج [ساروج] و موم و روغن و... و بعد ماكي كرباس و قير چند لابرلا در آن گرفتند و اِحكامي كردند كي از آن معظم‌تر نباشد... عمق آن هفده پايه است كي چون يك سال هزار مرد از آن آب خورند يك 1ايه كم شود و در ميان حوض بيست ستون كرده‌اند از سنگ و صهروج و بر سر آن، سقف حوض پوشيده» (ص 156). همو به «ديگر حوضهاي اب و مصنعها» در اصطخر اشاره كرده است (همانجا؛ مستوفي، 132). از اين تاريخ تا دورة صفويان (907ـ 1135ق/1501ـ1723) و پس از آنكه ساختن آب انبار به عنوان كاري پسنديده توسط شاهان و فرمانروايان و نيكوكاران متداول مي‌گردد به نمونه‌هايي چند از آب‌انبارها كه تاريخ بناي آنها مشخص است برمي‌خوريم: 1. در شهر مَرو در نزديك مقبرة محمد بن زيد، آب‌انباري مربوط به سده‌هاي 5 و 6ق/11 و 12م كشف شده است كه مخزني استوانه‌اي به قطر 1/6 متر دارد و ظاهراً با دو منفذ پنجره مانند تهويه مي‌شده است. پوشش آن به جاي نمانده يا شايد اصلاً پوششي نداشته است؛ 2. آب‌انبار نزديك رباط تحملج با گنبدي به قطر 17 متر و ارتفاع 8 متر و گنجايش 000،150 ليتر [؟] كه از مقايسة آجرهاي آن مي‌توان آن را متعلق به همين سده‌ها دانست (ايرانيكا، به نقل از پوگاچنكُوا، 244، 394)؛ 3. مصنعه‌اي در يزد كه در زمان شاه شجاع (765ـ786ق/1364ـ1384م) همچنان آباد و مورد استفادة اهالي و كاروانيان بوده است (كاتب، ‌47)؛ 4. حوض زَمْزَم در گازرگاه هرات كه ظاهراً به فرمان شاهرخ پسر تيمور (807 ـ850ق/1404ـ1446م) ساخته شده (مايل هروي، 37، 41)؛ 5. تاريخ جديد يزد از آب‌انباري با تاريخ 845ق/1441م و آب‌انباري ديگر با تاريخ 854ق/1450م ذكري به ميان آورده است (كاتب، 107، ‌157)؛ 6. آب‌انبار جنك در پشت مسجد جامع يزد متعلق به 878ق/1473م (افشار، 2/654)
به استثناي چند نمونة قديمي ديگر، بيشتر آب‌انبارهاي موجود در ايران مربوط به سده‌هاي 10 و 11ق/16 و 17م و سده‌هاي بعدتر است (نك‍ : يادگارهاي يزد؛ آثار تاريخي سمنان؛ آثار تاريخي شهرستانهاي كاشان و نطنز؛ كرمانشاهان ـ كردستان). در ميان اين آب‌انبارها برخي از ارزش والاي معماري و هنري خاصي برخوردارند، مانند آب‌انبار حاج كاظم در محلة مغلاوك قزوين با گنجايش 000،864،3 ليتر آب، 40 پله، 2 هواكش، سردري زيبا با قوس جناغي بلند، طاقنماهاي متعدد و تزيينات كاشي با طرحهاي هندسي و خط بنايي (مَعْقِلي) و ديگر ويژگيهاي هنري (ورجاوند، 4). اخيراً براي حفظ و نيز به نمايش نهادن اين نوع آب‌انبارها در داخل شهرها، از آنها به عنوان سالن غذاخوري (آب‌انبار سيداسماعيل در تهران)، چايخانه، تئاتر و موزه (تعدادي از آب‌انبارهاي بندرعباس) استفاده مي‌شود.
انواع:
آب‌انبارها را مي‌توان براساس شكل و طرز ساختمان مخازن و نوع پوشش آنها، عناصر به كار گرفته شده براي تهويه و تبريد آب، نوع دسترسي به مخازن و فضاهاي ارتباط دهنده، نحوة آبرساني به مخازن و همچنين از نظر تزيينات به كار رفته در آنها از يكديگر متمايز ساخت. از اين گذشته آب‌انبارها برحسب خصوصيات منطقه‌اي و سليقة سازندگان محلي سبكهاي مشخصي دارند كه مي‌توان آنها را از نظر گونه‌شناسي و سبك‌شناسي نيز بررسي كرد.
آب‌انبارهاي خصوصي: آب‌انبارهاي خصوصي (در خانه‌هاي شهري يا روستايي) عموماً در زير ساختمان يا در زير سطح حياط ساخته مي‌شوند. مخازن اين آب‌انبارها معمولاً مكعب يا مكعب مستطيل‌اند و سقفي مسطح يا گهواره‌اي دارند. در اين نوع آب‌انبارها اگر مخزن در زير حياط خانه ساخته شده باشد برداشت و.....