مسجد جامع یزد
 
بخشی از مطلب
بدون تردید مسجد جامع كبیر یزد یكی از شاهكارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید كه تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است. این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌ واقع است. 
بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری «امیرعلاءالدوله كالنجار» اولین امیر كاكویی بوده است در اين زمان اغلب توسعه شهر يزد به طرف شمال شرق بوده است. از آباداني‌هايي كه آل كاكويه در يزد ايجاد كردند، نمي‌توان به راحتي گذشت، از جمله ايجاد قنات‌هاي متعدد، مساجد، مدارس و كتابخانه‌ها.آخرين فرد از سلسله آل كاكويه يعني امير فرامرز در سال ۵۳۶ از دنيا رفت،
 اما بنای‌ كنونی مسجد مربوط به دوران حکومت "آل مظفر" در قرن هشتم و نهم هـ. ق است. "سید رکن الدین" پس از احداث بقعه، میدان، آب انبار و ساعت به تعمیر و احیاناً تجدید بنای این مسجد همت گماشت و دیگرانی در  بعد از او به ساخت احیا و مرمت مسجد پرداختند که در ذیل میآید.
  عده ای عقیده دارند ‌كه در دوران پیش ‌از اسلام در این‌ مكان‌ آتشكده‌ای بر پا بوده ‌كه تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته،اما دلایل‌كافی برای‌این مدعا در دست‌نیست. اما آنچه‌ مسلم و‌مكتوب است، آن است كه در قرن پنجم هجری‌ «امیرعلاءالدوله كالنجار»‌ اولین امیر‌كاكویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد كه در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است. همسرش ارسلان خاتون مناری در كنار مسجد اولیه بنا می كنند كه تا قرن نهم برپا بود.
فرزند ایشان «علاءالدوله گرشاسب» (513 ـ 488 هجری) مسجد دیگری با طرح تك ایوانی گنبد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد. وی پایاب قنات زارچ كه هم اكنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می كند و جماعت خانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید كه در سال 1240 شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود. در سال 536 هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرز بن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می كنند.
 
پایه های مسجد جامع نو در سال های 724 یا 728 هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط «سیدركن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی» گذارده شده است.
در سال 732 هجری قمری «مولانا عفیف الدین» مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدركن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال 777 هجری قمری در زمان حكومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می كنند كه همان كریاس ضلع شرقی است.
 
در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد. در سال 809 هجری قمری "خواجه جلال الدین خوارزمی" پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً كاشی كاری می كند. در سال 819 شاه نظام كرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی كاشی كاری مسجد را تمام كرده و كتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می كند كه از آن كتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است. وی همچنین كتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه و گنبدی می سازد.
 
در سال 836 هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیر چقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش كرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشندو منبر کاشیکاری شده، جای منبر چوبی قدیمی را گرفت.
در سال 861 هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعت خانه شاه نظام كه در حال انهدام و ویرانی بوده می پردازند. در سال 862 اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در مجموعه قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را كاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حكیم به كاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید. در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام «آقا جلال الدین محمد» مشهور به مهتر جمال، حاكم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید. یکی از دو مناره سر در اصلی، دارای دو مسیر حرکت مستقل است. در زیر صحن مسجد پایاب یا سردابه ای وجود دارد که با آجر و کاشی مزین شده است. در اضلاع شمالی و غربی مسجد، دو راه ورودی جهت پایاب تعبیه شده است.
در دوره افشاریه هیچ گونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست. اما در دوره زندیه كتیبه ای به تاریخ 1172 هجری قمری در كریاس ضلع شرقی مسجد نصب است كه بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است.
در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد كه دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد. این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال 1236 آغاز شده است و در سال 1240 به پایان می رسد.
وی اقدام به تخریب بخش های قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواق های اطراف آن را اضافه می كند. همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای كاكویان احداث كرده و انحراف قبله آن را تصحیح می كند كه در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد.  بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیك به یك قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال 1349 هیأت حامیان مسجد جامع كبیر یزد، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (باستان شناس) تشكیل و به احیای مسجد پرداختند. به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد كه منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد. توسط هیآت حامیان، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مكان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.
 
  
محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است. ( گفته می شود كه: خاكی كه از آن برای ساخت محراب مسجد جامع یزد از آن استفاده شده تماماً تربت امام حسین(ع) است كه در زمان ساخت مسجد از كربلا به یزد آورده میشد و در ساخت محراب مسجد از آن استفاده میكردند.)
علي جندقي در مقاله اي با عنوان " جامع يزد " كه در سال 1327 و در مجله يغما به چاپ رسيده ،به شرح حال مسجد و همچنين گزارش كوتاهي از مرمت مسجد پرداخته است ، در قسمتي از اين مقاله كه مسجد را قبل از مرمت توصيف كرده ، نوشته است:
" ... كاشي مناره ها و قسمت هايي از گنبد و ايوان، شكسته و ريخته، آجرفرش بام ها، خرد شده، سقف و ستون، شكاف برداشته، سنگ هاي مرمر پيشگاه، به وضعي نامنظم و نامطلوب درآمده، و كتيبه بزرگ دور گنبد و ايوان، در شرف ريختن بود. اين وضع رقت بار، هر بيننده صاحب دلي را متاثر مي ساخت و بسي جاي دريغ و افسوس بود كه اين بناي عظيم، كه به همت مرداني چند، استوار شده و در طول قرون گذشته، يادگار پرافتخار مسلمين و نمودار احساسات مذهبي بوده، خراب و ويران گردد ... "
با وجود اين مقاله و همچنين با مقايسه عكسهاي قديم و جديد ، ميتوان به اراده پولادين مردي پي برد كه با همت خود ، مسجد جامع يزد را از وضع نابسامان و در حال تخريب نجات داد .
حجة الاسلام حاج سيد علي محمد وزيري با تأسيس هيئت حاميان مسجد جامع يزد ، توانست گام بزرگي در مرمت و احياء مسجد بردارد ، بطوريكه تنها با مقايسه ظاهري در عكسها ، ميتوان به همت وي 
 جهت مرمت مسجد پي برد .
:
 
 
 
 
شرح اينكه چگونه اين تصميم توسط اين مرد عارف گرانقدر گرفته شده را بهتر است از قلم دكتر عبدالحسين جلاليان بخوانيم 
" ... در يكي از ليالي قدر سال 1312 شمسي، هنگامي كه آن مرحوم، ديرگاه از مجلس احياء به منزل مراجعت مي فرمود، نگاهشان به مسجد خاموش و بي رونق مسجد جامع افتاد كه در آن زمان رضاخاني تقريباً به خرابه اي تبديل شده و جز مشتي كبوتر، ذي حياتي در رواق هاي آن به ذكر خدا مشغول نبود. در آن لحظه با تاثر شديد در نزد خداي خود متعهد شد كه در راه تعمير و آباداني و ترويج اين مسجد كمر همت بربندد. در آن دل شب در دل مردي با اراده آهنين، چنين تصميمي شكل گرفت و صبح روز بعد گام اول برداشته شد و سالي چند نگذشت كه در مسجد از لحاظ وضع ظاهر و باطن، تغييراتي شگرف انجام پذيرفت. ... "
مسجد جامع يزد
 
مسجد جامع كبير يزد از بنا هاي زيبا و باشكوه اسلامي اي است كه در قرن ششم هجري، ساختمان اوليه آن، آغاز گرديد؛ و از لحاظ عظمت بنا و صنعت معماري و كاشي كاري، كم نظير و مورد اعجاب تماشا كنندگان است.
 
 
 
 
تصوير سه بعدي مسجد جامع كبير يزد؛ اين بنا هفت در ورودي دارد. 
.
اين مسجد بزرگ، در وسط شهر قديم و داخل حصار، واقع شده است. كليه مساحت آن، اعم از قسمت هايي كه زيربنا است و جز آنها، 9800 متر مربع، و مساحت قسمت هاي مزين به كاشي، شامل كتيبه ها و غيره، در حدود 500 متر مربع مي باشد. طول مسجد، 104 متر و عرض آن، 99 متر است. مسجد جمعه يزد داراي هفت مدخل با در ورود است، كه به راه ها و كوچه هاي متعدد، ارتباط دارد.
 
گنبد و بخشي از ايوان در جبهه جنوبي صحن مسجد جمعه يزد.
باني اوليه مسجد، «علاء الدوله كالنجار» -از دودمان آل بويه- بوده است كه در زمان «ملك شاه سلجوقي»، در يزد، امارت داشته است. وي، مردي مذهبي و باعقيده بوده است. او در سال 504 هجري قمري (489 ه.ش.) به يزد آمده و در سال 527 ه.ق. (512 ه.ش.) در اين شهر، وفات يافته است. آثار تاريخي او، فعلاً، ويران است.
 
مسجد جامع كبير يزد، درخشان ترين بناي يزد كه بناي ابتدايي آن را علاء الدوله كالينجار در دوره كاكويه بر جاي آتشكده اي باستاني نهاد؛ مسجد جمعه بنايي است قديم و بسيار فاخر و جميل؛ درخشندگي كاشي ها، بلندي منار ها، زيبايي گچ كاري، گشادگي صحن، خوابيدگي گنبد و بالاخره شبستان زمستاني وسيع هر يك عنصري و عاملي از بزرگي، زيبايي و هنرمندي اين يادگار ارجمند و دست پرورد هزار ساله يزد است؛ تكيه بلند و سردر آسماني اش با اينكه اندامي بس كشيده دارد بر شانه اي نازك ايستاده و فشار عمودي مناره ها كه آفريده ذوق هنرمندان ايراني است، جرز هاي باربر آن را نغز و نازك كرده است.
پس از او، در سال 724 ه.ق. (703 ه.ش.)، مولاي اعظم، «سيد ركن الدين نظام الحسيني»، در سمت قبله بناي علاء الدوله (1) ۞، زمين وسيعي را اختيار كرده و ساختمان مجللي (2) ۞ را بنياد نهاده است. اين مرد، از بزرگان زمان خويش و در علو همت، بي نظير بوده است. آثار خيريه ديگري نيز از خود به يادگار گذاشته كه از جمله، مياه پربركت وقف آباد مي باشد. اين سيد جليل، در حاليكه ساختمان گنبد و ايوان، ناتمام بود، در سال 732 ه.ق. (710 ه.ش.)، درگذشت و پس از او، مولانا «شرف الدين علي يزدي»، كه از مفاخر يزد و از مردان بنام دوره تيموري است، بر حسب وصيت سيد ركن الدين، گنبد و ايوان را به اتمام رسانيد. طول گنبد از ابتداي ايوان تا محراب، 30 متر و عرض آن، 14 متر مي باشد. سپس در زمان امير تيمور، به سال 777 ه.ق. (754 ه.ش.)، گنبد و ايوان، به كاشي، مزين گرديد.
 
گوشه اي از كاشيكاري و خوشنويسي ايوان و گنبد مسجد جمعه يزد؛ اين خوشنويسي جلي نسخ مربوط به آيه 20 سوره مباركه الفتح و اثر بهاء الدين هزارسپ يا هزار اسب است.
در طرفين محراب، تاريخ اتمام كاشي كاري، و نام معمار آن، بر آجر هاي كاشي، نوشته شده است با اين عبارات:
 ◊ طرف راست: "عمل حاج «بهاء الدين محمد بن الحسين» يعرف بوالا اليزدي."
◊ طرف چپ: "تم في شهر محرم الحرام سنه سبع و سبعين و سبع مائه الهجريه (3) ۞."
 
 
 
بخشي از محراب و گنبد در گنبدخانه مسجد جامع يزد؛ اين محراب زيبا را حاج بهاء الدين محمد در سال 754 ه.ش ساخته است. 
 
 
 
نمايي از گنبد و بخشي از ايوان مسجد جمعه يزد؛ ايوان بزرگ، غرفه ها، گوشوار ها، بزوار ها، رواق ها و طنبي هاي آن همه در حد زيبايي است و معماري باشكوه پارتي را با همه جلال و احتشام و نغزي و ريزه كاري اش به ياد مي آورد؛ قوس هاي جناغي خوش اندامش كه تناسب 4 و 3 دارد در عين نغزي، ژرف نگري معمار ايراني را در استواري بنا نشان مي دهد؛ روشنايي گنبد با وضع طاقچه هاي گچ اندود در برابر روزن هاي مشبك به نحوي شاعرانه تامين شده است.
 
 
 
نمايي شمالي از صحن داخلي مسجد جمعه يزد در عكسي گرفته شده از بالاي ايوان و گنبد؛ در سه طرف صحن يك رشته رواق ساخته محمد ولي ميرزا است؛ در سمت شرقي و راست صحن در جلو مربوط به دهليز يا كرياس و سردر اصلي و در عقب عكس مسجد جامع عتيق يا شبستان علاء الدوله كالنجار است؛ سمت غرب و چپ صحن گرمخانه محمد ولي ميرزا است؛ لكه تيره كف صحن پس از سكو يا مهتابي ورودي پاياب آب زارچ است.
 در زمان پسر «امير تيمور» -اميرزاده «پير محمد عمر شيخ»-، «خواجه جلال الدين محمود خوارزمي» به يزد آمد و كتيبه اي بسيار زيبا به خط نسخ به دست مولانا «بهاء الدين هزار اسب» كه سرآمد خوش نويسان زمان بوده، حاوي سوره مباركه فتح، گرد گنبد و ايوان درافزود؛ اما كتيبه نام برده، ناتمام ماند تا در سنه 819 ه.ق. (795 ه.ش.) به دست «شاه نظام كرماني»، در زمان «شاهرخ ميرزا»، اتمام پذيرفت؛ و هم به دستور وي، اسماء دوازده امام، بر كتيبه ايوان، نقش گرديد؛ و القاب شاهرخ، بر كتيبه سردر مدخل بزرگ، به كاشي، منقوش گشت. اين كتيبه اخير، به خط نسخ و كاشي سفيد مي باشد و بالاي آن، خطوط كوفي بر كاشي زرد، نوشته شده است.
 
در 836 ه.ق (811 ه.ش.)، «امير جلال الدين چقماق» -از معاريف و منسوبان «شاهرخ ميرزا»، با حرم خود -ستي فاطمه خاتون- به يزد آمد. اين بانوي بلند همت و خير، در حين اقامت خود در يزد، آثاري نيك به يادگار گذاشت؛ از جمله، پيشگاه ايوان مسجد را با سنگ هاي مرمري كه از تبريز به دستور وي آورده بودند، تزيين نمود؛ و دو ستون مرمر در دو طرف ايوان نصب كرد و بالاي آنها، ستوني از كاشي به ارتفاع 18 متر بساخت و اكنون در قسمت فوقاني ستون كاشي مزبور، اين عبارات، خوانده مي شود:
 
◊ سمت راست: "في زمن السلطان الاعظم، معين الحق و الخلافه و الدين «شاهرخ (4) ۞ بهادر خان سلطان» -خلد الله تعالي ملكه و سلطنته في العالم-."
◊ سمت چپ: "امرت باعلاء المباني توفيقاً بفضل الله الحامي، امراة الامير چقماق الشامي، سمية بنت الرسول، فاطمة البتول؛ فتقبلها بقبول حسن؛ سنه 836 (811 ه.ش.)."
 
 
قبر اين بانوي محترم، در كنار ميدان امير چقماق، در داخل گنبد آجري كوچكي قرار گرفته كه متاسفانه در اثر عدم توجه و مرور زمان، دستخوش ويراني است.
 
نقشه و پلان مسجد جمعه يزد و وضع تاريخي آن در دوره هاي مختلف.
1- مسجد جامع عتيق يا شبستان علاء الدوله كالنجار و مكان آتشكده باستاني؛ 2- صحن داخلي؛ 3- گنبد؛ 4- ايوان اصلي؛ 5- رواق خواجه غياث الدين؛ 6- رواق شاه يحيي؛ 7- صحن خارجي يا فضاي جلو خان؛ 8- سردر اصلي يا سردر شرقي؛ 9- كرياس يا دهليز؛ 10- ورودي پاياب آب زارچ؛ 11- شبستان يا گرمخانه محمد ولي ميرزا؛ 12- در غربي؛ 13- در شمالي؛ 14- در شمال غربي؛ 15- در جنوب غربي كه نيمه بسته است؛ 16- در شمال شرقي كه بسته است؛ 17؛ بقعه سادات قل هو اللهي يا امامزاده علي بن جعفر؛ 18- حمامي قديمي كه تخريب شده است؛ 19- مكان تاسيس كتابخانه وزيري.
 
برش افقي مسجد جمعه يزد.
1- ورودي؛ 2- هشتي؛ 3- صحن؛ 4- شبستان؛ 5- گنبدخانه؛ 6- ايوان.
«خواجه غياث الدين عقيل» نيز رواقي يا سالني به طول 38 متر و عرض 9 متر، با آجر و گچ، در سمت راست گنبد ساخته و «شاه يحيي» -آخرين حكمران آل مظفر- هم رواقي به مانند رواق خواجه غياث الدين، در سمت چپ گنبد بنا كرده است.
 در سال 862 ه.ق. (837 ه.ش.)، «امير نظام الدين حاجي قنبر جهانشاهي» -وزير يزد-، مسجد را مرمتي كرده و القاب «ميرزا جهانشاه» را با خط نسخ، به كاشي نوشت و بر سردر مدخل بزرگ، ذيل كتيبه شاه نظام كرماني -القاب شاهرخي-، قرار داد.
 در سال 930 ه.ق. (903 ه.ش.)، «آقا جمال الدين محمد» كه ابتداي جلوس «شاه طهماسب صفوي» در يزد حكمراني داشت، دو منار بر دو طرف سردر مدخل بزرگ بساخت. محيط قاعده منار ها، 8 متر، و ارتفاع آنها، 50 متر است و سراپا مزين به كاشي الوان و اسماء جلاله مي باشد؛ و آيات مباركات قرآن بر آن منقوش است.
 در زمان «فتح علي شاه قاجار»، به سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) كه شاهزاده «محمد ولي ميرزا»، حكمران يزد بود، صحن مسجد را كاملاً تعمير نموده و رواق هايي از گچ و آجر، اطراف صحن، ساخته، و شبستاني در سمت مغرب مسجد، به مساحت 1008 متر مربع كه هم اكنون بر پاي است، بنياد نهاد.
 
 
شبستان ديگري هم در سمت شرقي مسجد، به مساحت 2046 متر مربع واقع شده كه اكنون ويران است و از آثار ساختماني علاء الدوله كالنجار مي باشد. رواق هاي دو طرف گنبد، به وسيله راهرو هاي كوتاه و وسيعي، به داخل گنبد و ايوان مربوط مي شود و هنگام انعقاد نماز جمعه، اتصال عده اي را كه در اين رواق ها به نماز مي ايستند با عده اي كه در گنبد هستند، آسان و ميسر مي سازد.
طول صحن مسجد، 83 متر و عرض آن، تقريباً 20 متر مي باشد. وسط صحن، سكوي كوتاهي به طول 35 متر و عرض 15 متر ساخته شده كه در ايام تابستان، نماز هاي صبح و شام، در آنجا، گزارده مي شود.
چند رشته مياه، از آغاز ساختمان، از ميان مسجد عبور مي كرده كه بعضي در سطح زمين و برخي در پاياب ها، جريان داشته است؛ اما اكنون به استثناي مياه زارچ كه از همان زمان علاء الدوله در پاياب هفتاد و چهار پله اي (5) ۞ جاري است، يا، جريان آب ها را بر خلاف دستور واقفين تغيير داده اند، يا خشكيده است.
 در جلوي سردر مدخل، حوض هشت گوشه نسبتاً بزرگي ساخته شده كه در زمان مولانا سيد ركن الدين، مياه وقف آباد كه از مستحدثات خود او بوده، دايماً در آن جاري مي بوده و اكنون به عللي كه در اينجا مقام بيان آن نيست، در سال، يكي دو دفعه بيشتر از مسجد عبور نمي كند؛ به طوري كه اين مسجد با همه عظمت، از حيث آب، در مضيقه است. يكي از خيرمندان در نظر دارد منبع وسيع و بزرگي، متناسب با احتياجات مسجد به سبك جديد بسازد.
 
كتيبه داخل محراب، به آيه مباركه "اقم الصلوة لدلوك الشمس ... مقاماً محمودا" (6) ۞ به خط نسخ و كاشي سفيد، مزين گرديده است؛ و در بالاي آن خطوط، همين آيات، به خط كوفي، بر كاشي زرد نوشته شده است. در وسط محراب، جملات "لا اله لا الله؛ محمداً رسول الله؛ علياً ولي الله؛ حقاً حقا." بر كاشي زرد بسيار ممتازي ديده مي شود و اسماء مقدسه حضرت رسول و ائمه دوازده گانه در ذيل آن كاشي، منقوش است.
  
دو عكس از وضع پيش و پس از تعمير مسجد جامع كبير به همت هيئت حاميان مسجد؛ عكس از سردر مسجد، به تنهايي، بزرگي كار و همت اين هيئت و اهميت امر مرمت آثار باستاني را نشان مي دهد.
عكس چپ: وضع شكستگي و ويراني سردر مسجد جمعه يزد، عكس برداري شده در حدود سال 1314.
عكس راست: وضع حال و پس از تعمير مسجد در حدود سال 1330 به همت حاج سيد عليمحمد وزيري -باني هيئت حاميان مسجد- و كمك خيرين و مردم.
گرچه تاريخ صريح اين قسمت، معلوم نيست، ولي از اين عبارات و نوع كاشي ها و خطوط، مي توان حدس زد كه شهرستان يزد از زماني خيلي قديم، «دار الشيعه» بوده است.
 
 تشكيل هيئت حاميان مسجد 
 اين كاخ مجلل كه آخرين تاريخ مرمت آن را سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) ياد كرديم، در طول يك قرن و اندي، در برابر باد و باران و حوادث، دچار خرابي هاي فراوان شده و بر اثر عدم التفات و توجه مردم، روز به روز بر ويراني آن، مي افزود. كاشي مناره ها و قسمت هايي از گنبد و ايوان، شكسته و ريخته، آجرفرش بام ها، خرد شده، سقف و ستون، شكاف برداشته، سنگ هاي مرمر پيشگاه، به وضعي نامنظم و نامطلوب درآمده، و كتيبه بزرگ دور گنبد و ايوان، در شرف ريختن بود. اين وضع رقت بار، هر بيننده صاحب دلي را متاثر مي ساخت و بسي جاي دريغ و افسوس بود كه اين بناي عظيم، كه به همت مرداني چند، استوار شده و در طول قرون گذشته، يادگار پرافتخار مسلمين و نمودار احساسات مذهبي بوده، خراب و ويران گردد.
 
عده اي كه هنوز خون اسلاميت در عروقشان جوش مي زد و حس ديانت، آنها را تكان مي داد، روا ندانستند كه اين بارگاه عالي و معبد عظيم اسلامي اي كه به دست برادران صاحب ايمان آنها برافراشته شده، فرو ريزد؛ و سند نجابت و ايماني كه به پايمردي اسلاف، تنظيم يافته، مندرس شود؛ و اين همه آثار لطف و ذوق كه بر هر يك از كاشي هاي آن آشكار است، محو و نابود گردد. اما اين احساسات، همچون آتش در زير خاكستر، فرو خفته بود تا اخيراً به تحريك و مساعي آقاي «سيد علي محمد وزيري» كه از وعاظ معروف و از سادات جليل القدر عريضي مي باشند، هيئتي به نام «هيئت حاميان مسجد جامع كبير»، تشكيل يافت. اين هيئت به مديريت آقاي «غلام رضا ضرابي»، اكنون، قريب دو سال است كوشش فراوان در راه عمران و آبادي مسجد، ابراز داشته و تا امروز، بيش از يك ميليون ريال از «يزد»، «مشهد»، «بمبئي» و بعضي نواحي ديگر، گرد آورده و به مصرف تعمير، رسانيده است.
هزينه تعمير كلي مسجد، به طوري كه كارشناسان برآورد نموده اند، علاوه بر آنچه به مصرف رسيده، در حدود چهار ميليون ريال مي باشد. معماري مسجد، به دستور و عمل استاد «حسين علي محمودي مهريزي» -كارشناس اداره فرهنگ- انجام گرفته است. او، جواني باهوش و در فن خود، صاحب ذوق و نظر صائب است؛ چنانكه در نصب كاشي مناره ها، بدون منجنيق، به وسيله پالكي در عين اينكه كاري خطرناك بود، اقدام كرد و به طور كلي در قسمت هاي مهم اين ساختمان، با سليقه مخصوصي كه دارد، از هيچ گونه سعي و كوشش، فروگذار ننموده است. با اين همه، مهندسين و كارشناسان فني، مورد نياز مي باشند. شرح تعميرات و اقدامات دو ساله هيئت و وجوهي كه خيرمندان پرداخته اند، مبسوطاً در كتابي، جداگانه، انتشار خواهد يافت كه آقاي علي محمد وزيري اين خدمت را بر عهده گرفته اند.
 
 
زير گنبد مسجد جامع كبير يزد؛ معمار يزدي اين گنبد دو جداره سعد بن محمد كدوك بوده است.
 
گنبدخانه مسجد جامع كبير يزد؛ كتيبه خوشنويسي سوره انا فتحنا دور فضاي زير گنبدخانه نيز گرديده است.
سير تحول بنا 
مسجد فعلي بر جاي سه مسجدي بنا شده كه در قرون متمادي در جوار يكديگر ساخته شده بودند. اين سه، نهايتاً در دوره «قاجاريان» به مسجدي واحد با صحني وسيع تبديل شده است. اولين مسجد يا «مسجد جامع عتيق» در نيمه دوم قرن سوم هجري قمري و در زمان حكومت عمرو ليث صفاري با طرح شبستاني (79) ۞ ساخته شد. اين مسجد در نيمه دوم قرن پنجم هجري قمري، در زمان حكومت امراي كاكويي يزد، تعمير و نوسازي شد و در جوار آن، مناره اي احداث شد كه تا قرن نهم هجري قمري بر پا بود. آثار مسجد اوليه تا سال 1324 ه.ش در شمال شرقي صحن مسجد فعلي باقي بود.
 
دومين مسجد يا «مسجد جامع قديم»، در نيمه دوم قرن پنجم هجري قمري در زمان حكومت علاء الدوله گرشاسب بن علي بن فرامرز -از امراي كاكويي يزد- ساخته شد. اين مسجد كه يك گنبد خانه (80) ۞ و يك يا چند ايوان داشت، در قسمت غربي مسجد عتيق بنيان نهاده شد؛ و سپس دختران فرامرز بن علي كاكويي، شبستان (81) ۞ و مقبره اي (82) ۞ در جوار آن، احداث كردند. اين مسجد تا سال 1240 ه.ق (1203 ه.ش) بر پا بود و در اين سال در نوسازي و گسترش بنا، بخش اعظم آن منهدم گرديد.
سومين مسجد يا «مسجد جامع نو» در نيمه اول قرن هشتم هجري قمري به همت «سيد ركن الدين محمد قاضي» در پشت قبله مسجد جامع قديم بنيان نهاده شد. اين مسجد صحني كوچك و گنبد خانه و ايواني عظيم داشت. (83) ۞ ماكسيم سيرو معتقد است كه اين بنا، قسمتي از طرح مسجدي چهار ايواني (84) ۞ بوده كه به انجام نرسيده است. (85) ۞ در سال 777 ه.ق (754 ه.ش)، اقدامات ساختماني شاه يحيي بن مظفر به تزيينات كاشي كاري (86) ۞ وسيع در مسجد جامع نو و احداث شبستان شرقي و سردر عظيم مسجد منجر شد. (87) ۞
 
در سال 809 ه.ق (785 ه.ش) و در زمان «خواجه جلال الدين خوارزمي»، تزيينات كاشي كاري مسجد جامع نو ادامه يافت. در اين زمان، نگارش كتيبه سوره «انّا فتحنا» بر پيرامون صحن مربع شكل و ايوان و گنبد خانه مسجد آغاز شد كه در سال 819 ه.ق (795 ه.ش)، در دوره شاه نظام الدين كرماني، همزمان با احداث شبستان غربي و درگاه (88) ۞ ورودي غربي، پايان يافت. (89) ۞ شاه نظام الدين همچنين كاروانسراي (90) ۞ مقابل سردر مسجد را به صورت جلو خان (91) ۞ در آورد. در ميانه اين جلو خان، دو حوض بوده است كه در نقشه ترسيمي ماكسيم سيرو ديده مي شود. (92) ۞
 
در دوره حكومت امير چخماق، در سال 825 ه.ق (801 ه.ش)، مرمت و نوسازي مسجد جامع عتيق آغاز شد كه تا سال 846 ه.ق (821 ه.ش) به طول انجاميد. ماكسيم سيرو معتقد است كه احتمالاً مناره هاي سردر اصلي مسجد را در اين دوره ساخته اند. در احتمالي ديگر، اين مناره ها را در زمان شاه طهماسب صفوي به سردر افزوده اند. كتيبه هايي متعلق به اين زمان بر سردر مسجد ديده مي شود.
 
در دوره «فتحعلي شاه قاجار»، اقدامات ساختماني گسترده در مسجد، به تخريب قسمت هاي زيادي از بناي سه مسجد جامع منجر شد. در اين زمان، مسجد جامع فعلي، به صورت بنايي واحد شكل گرفت. در عمليات گسترش صحن مسجد جامع نو و تخريب سه جبهه حياط (93) ۞ مربع شكل آن، بخش اعظم كتيبه قرآني پيرامون صحن از بين رفت؛ و امروزه فقط قسمت هايي از آن در جبهه جنوبي و گنبد خانه و ايوان باقي است. همچنين بخش اعظم مساجد جامع عتيق و جامع قديم تخريب، و صحن مسجد جامع فعلي به جاي آنها ساخته شد. به علاوه، قسمت هايي كه در دو سوي شرق و غرب اين صحن باقي ماند، مرمت شد. در اين دوره، سردر شمالي مسجد، در محل ورودي (94) ۞ عهد گرشاسب، نوسازي شد. در دوره «ناصر الدين شاه قاجار»، شبستان شرقي و هشتي ورودي اصلي و مناره هاي بلند سردر و پشت بند (95) ۞ هاي گنبد خانه مرمت شد.
 
بناي مسجد در دوره اخير، آسيب فراواني ديده بود تا آنكه در سال 1324 ه.ش به همت حاج سيد علي محمد وزيري مرمت اساسي شد. در اين دوره، بقاياي مسجد جامع عتيق را كه در كنار صحن مسجد متروك بود، تخريب كردند و بر جاي آن، شبستاني جديد ساختند. (96) ۞
 
 
عكس راست: سردر شرقي؛ عكس چپ: تزيينات سردر شرقي.
 
 
ايوان در جبهه جنوبي صحن مسجد جامع كبير يزد.
 
 
 
برش عمودي A - A از پلان مسجد جامع يزد
 
 
 
برش عمودي B - B از پلان مسجد جامع يزد.
 
 
عكس راست: رواق شاهزاده محمد ولي ميرزا در جبهه هاي شرقي و شمالي و غربي حياط مسجد جامع يزد؛ عكس چپ: يكي از دو فضاي مجاور گنبدخانه يا رواق خواجه غياث الدين در مسجد جمعه يزد.