مناره و كاركردهای آن در تاریخ اسلام 
بخشی از مطلب
 به تصور برخی مهمترین دلیل وجود «مناره» در مساجد، اذان گویی است. اما این دلیل محل بحث و چون و چرای بسیار است، زیرا می توان از فراز بام مسجد نیز مسلمانان را به مسجد فراخواند. بر حسب روایات، وقتی مسلمانان به مدینه آمدند طبق عادت و بدون هیچ گونه دعوتی برای ادای فریضه نماز در مسجد حضور پیدا می كردند. این عدم دعوت روزی به بحث گذاشته شد و فردی پیشنهاد داد كه بگذارید مانند مسیحیان ناقوس داشته باشیم. 
 
دیگری گفت مانند یهودیان شیپور بدمیم. با این حال پیامبر (ص) فردی را معین نمود كه مردم را به نماز فراخواند و پیامبر (ص) به بلال فرمود: «برخیز و مردم را به نماز فراخوان» این نكته این واقعیت را نشان می دهد كه مناره بخش جدایی ناپذیر از مراسم عبادی اسلام نیست و تا امروز هم در بسیاری از كشورهای اسلامی از ساختن مناره به جهت حالت متظاهرانه و غیر ضروری اجتناب می كنند و برخی تنها یك سكو در بام مسجد در نظر گرفته اند كه موذن از آنجا اذان می گوید. 
 
این نكته یك حقیقت دیگر را هم آشكار می سازد و آن اینكه از بالای مناره كمتر می توان صدای اذان را به مسافتی بیش از بیست - سی متر رسانید بنابراین كاركرد اصلی مناره جای فقط اذان گویی نیست. 
 
۲) بنا به روایات، اولین مناره در سال ۴۵ هجری توسط «زیادبن ابیه» حاكم عراق ساخته شد. این مناره یك برج سنگی بود كه متناسب با وضع مسجد بصره بدان اضافه شد. كمی بعد در سال ۵۳ به حكم حاكم مصر، مسجد عمرو در فسطاط صاحب چهار مناره شد و همین جریان به مساجد دیگر مصر نیز گسترش یافت. در زمان معاویه مناره های مسجد فسطاط در مصر ساخته و عده ای معتقدند دستور ساخت این مناره ها را معاویه به حاكم مصر داد. این نظریه تصریح می كند در شام
مسیحی كه مسلمانان اقلیت كوچكی را تشكیل می دادند، كلیساهایی با سنگهای گرانبها تزیین می شدند و برجسته ترین وجه خارجی آنها، برج بلندشان بود كه ناقوس كلیسا بر فراز آنها نواخته می شد و نیایشگران را به نیایش دعوت می كرد. 
مسلمانان كه نسبت به موفقیت مسیحیت حساس بودند، درصدد برآمدند بدین معماری رنگ و بوی اسلامی بخشند. به عبارتی دیگر، در اینجا نیز رقابت دینی امر مهمی بوده و حاكمان مسلمان خواهان نشان دادن این نكته بودند كه اسلام در عرصه معماری نیز مانند جنبه های معرفتی و نظامی، از رقبای خود چیزی كم ندارد. 
 
۳) تبار شناسی ریشه واژه «مناره» نیز نكاتی گویا در باب علل پیدایش به ما گوشزد می نماید. معنی اصلی كلمه «مناره»، مكان نور یا آتش است. اگر هم اكنون در زبان پارسی به مناره «گلدسته» می گویند، به جهت همین معنای آن است. اتفاقاً این واژه از طریق زبان تركی به زبان انگلیسی نیز راه پیدا كرده و «Minaret» نام گرفته است. این كلمه در عربستان پیش از اسلام به اماكن بلندی اطلاق می شد كه از فراز آن علائمی توسط دود یا آتش ارسال می شده اند. به همین سبب، كلمه مناره را اغلب معادل با چراغ خانه به كار می بردند. 
 
بیزانسی ها از چنین بناهایی در شمال آفریقا و سوری ها در دوران اسلامی به شكل وسیعی برای مقاصد نظامی استفاده می كردند. فانوس اسكندریه كه یكی از عجایب هفتگانه جهان بوده و در سده دوم هجری از بین رفته، علاوه بر مصارف دیگر چنین كار كردی نیز داشته است. علاوه بر این، برجهای استوانه ای متصل به قلعه های اسلامی واقع در بخشهایی از ساحل آفریقای شمالی مثل تونس كه به عنوان چراغ خانه و محل دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفته نیز «مناره» نامیده می شده است. با توجه به آنكه ریشه این از نور است، بر پایه تفاسیر از مناره به عنوان تجلیگاه انوار الهی یا صورتی از اشراق روحانی یاد شده است. 
 
می توان گفت، واژه مناره دو مفهوم متمایز نور یا آتش و نشان را به هم پیوند می دهد كه هیچ یك از این مفاهیم در آیین عبادی اسلامی جایی ندارند. به همین جهت، پژوهشگران هنر اسلامی در صد برآمدند كه اصل نضج گیری مناره را به تعالیم و آموزه های اسلامی منتسب ندانند و آن را گونه ای معماری قلمداد كنند كه قبل از اسلام وجود داشته و به مسلمانان به ارث رسیده است. به تعبیر دیگر، مسلمانان از این معماری در راستای هویت بخشی به آیینهای خود استفاده كرده اند. 
 
۴) از راههای شناختن كاركردهای مناره ها در دوره های مختلف تاریخی، توجه به شكل و شمایل آنهاست. در یك تقسیم بندی كلان، مناره ها به دو دسته تقسیم می شوند؛ یك دسته مناره هایی هستند كه واجد فضاهای داخلی فراوانند. گروه دیگر مناره هایی هستند كه فضای داخلی آنها محدود به همان فضایی می شود كه بتواند با پلكان مارپیچ، درون مناره را در خود جای دهد. می توان تجسم كرد مناره هایی كه فضای داخلی زیادی ندارند، برای یك كاركرد در نظر گرفته می شده اند كه این كاركرد می تواند پیام رسانی از هر نوع آن - و از جمله اذان گفتن - باشد. مناره هایی را كه دارای فضای داخلی زیادی هستند، می توان آثاری دانست كه جنبه های زیبایی شناسی و هنری پررنگتری داشته اند. با این همه، این تقسیم بندی نیز با توجه به آنكه تاریخ ساخت بسیاری از مناره ها مشخص نیست، مشكلات خاصی را به وجود می آورد. در این میان، مناره های مسجد بزرگ دمشق مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و آنها تصریح كرده اند با توجه به آنكه این مناره ها احتمالاً متعلق به كلیسای «یوحنا» بوده اند و ولید با تبدیل این محوطه به مسجد آنها را باقی نگه داشته است. 
می توان تأكید كرد كه بسیاری از این مناره ها همان برجهای فرهنگهای مختلف بوده اند و از مدل آنها پیروی شده است. در این میان، توجه به سنت مناره ها در ایران زمین نیز قابل توجه است. در ایران، مناره های مارپیچ و به شكل كاملاً متفاوتی توسعه یافتند كه به صورت مجلل كشیده و استوانه ای بودند. درباب اینكه ایرانیان چرا به این شكل از معماری مناره روی آوردند، سخن بسیار است. «شرودر» این نوع معماری را با معماری یونانی، هندی و ایرانی پیش از دوره هخامنشی مرتبط می داند. با این همه، شكی نیست كه این نوع معماری با معماری مناره های چهار گوش و شش گوش و هشت گوش شامات و غرب جهان اسلام مرتبط نیست. 
در شرق و شمال ایران معماریهای زیادی مشابه این نوع معماری موجودند. در اینجا نیز پژوهشگران معتقدند معماری مناره ای ایرانی پل واسط میان معماریهای مناره شرقی از یك سو و معماریهای مناره های غرب جهان اسلام از سوی دیگر، هستند.
و...