بخشی از مطلب
جد جامع در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می شد که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می شد و نمازهای گروهی مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می شده است.
 
مسجد جامع در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می شد که در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاکمان تأسیس می شد و نمازهای گروهی مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می شده است. بنابر فقه اسلامی، هر شهر معمولاً تنها یک مکان برای برگزاری نماز جمعه باید داشته باشد؛ از همین رو مسجدهای جامع که دارای فضای بزرگ تر بوده اند، جایگاه برپایی نماز جمعه هم بوده اند. اما در این مجال کوتاه قصد داریم چند مسجد جامع قدیمی در شهرهای مختلف ایران را معرفی کنیم.
 
مسجد جامع قزوین
 
مسجد جامع قزوین یکی از کهن ترین و کم نظیرترین مساجد جامع ایران به شمار می رود که شیوه های معماری و هنرمندی ادوار مختلف را می توان در آن مشاهده کرد. «مقصوره کهن» یا «طاق هارونی» قدیمی ترین بخش از بنای مسجد جامع قزوین است که به دهلیز ورودی آن متصل بوده و توسط هارون الرشید در سال ۱۹۲ هجری قمری بنا شده است. در روزگار شاه طهماسب ایوان شمالی و مناره های کاشیکاری شده نفیس مسجد ساخته شده و ایوان جنوبی در زمان شاه عباس دوم به مدخل مقصوره خمارتاشی ملحق شد. ایوان غربی نیز به دستور شاه سلیمان صفوی بنا شده است. از ویژگی های ممتاز این مسجد علاوه بر داشتن هشت شبستان بزرگ در چهار طرف حیاط یک شبستان زیرزمینی در ضلع جنوب غربی مسجد است که بنای آن توسط سعدالسلطنه در روزگار قاجار پایان یافته است.
 
مسجد جامع همدان
 
مسجد جامع همدان که به ثبت آثار تاریخی رسیده است، از قدیمی ترین و معتبرترین مساجد همدان به حساب می آید که با توجه به کتیبه موجود در آن متعلق به سال ۱۲۵۳ هجری قمری و بعد از آن است. این مسجد از شاهکارهای هنر دوران قاجار است که دارای صحنی مستطیل شکل در میان سه ایوان در جهت های جنوبی، شرقی و شمالی، چندین شبستان، گنبد، گنبدخانه و ۶ مناره و چند حجره است. این مسجد سه در ورودی دارد که عبارتند از: ورودی نوساز سمت خیابان اکباتان، ورودی قدیمی با دالان طاقدار در ضلع شرقی صحن، ورودی قدیمی با دالان هشتی مقرنس کاری شده در ضلع غربی صحن که هر سه از زیبایی چشمگیری برخوردارند. بنای مسجد جامع همدان دارای طرحی مستطیل شکل و چهار ایوانی ناقص است. در قسمت زیر این مسجد کتیبه هایی از جنس خشت و نوع کاشی زرد است که سوره جمعه و آیئ الکرسی به خط ثلث زیبایی بر حاشیه آن نوشته شده است. قسمت های جنوبی مسجد جامع همدان شامل ایوانی مرتفع است که رسمی بندی جلو آن از آجر و کاشی معرق ساده ساخته شده است. همچنین گنبد آن بزرگ و دو پوششه است.
 
مسجد جامع اردبیل
 
مسجد جامع اردبیل باقی مانده یک بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است که در محله پیر شمس الدین، میان گورستانی قرار گرفته و از سه قسمت تشکیل شده است: نخستین قسمت بنا پایه مناره ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می خورد. این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی (هر ضلع ۱/۲ متر) و بدنه استوانه ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت می شود. دومین قسمت اصلی بنا، مسجد تیر پوش است به ابعاد ۸/۹۵/۱۲ متر که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند. در ورودی چوبی تکه کوب شده، میخ های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه آن نوشته ای، کنده کاری شده است. سومین قسمت بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات آن کاشی به کار رفته است. بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است. در سال های گذشته سازمان میراث فرهنگی کشور کاوش هایی در محل مسجدجامع اردبیل به انجام رسانده که به نتیجه های بسیار درخشان رسیده است.
 
مسجد جامع ارومیه
 
مسجد جامع ارومیه، یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد. این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است. برخی از محققین معتقدند سبک تزئینات، گچ بری ها، ستون بندی ها و طاق های مسجد عیناً شبیه به سبک معماری سلجوقیان است. تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزای بافت قدیمی شهر بویژه بازار و راسته های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می شود، به بازار راه دارد. این مسجد دارای آثاری از دوره های مختلف است که از جمله آن می توان به شبستان گنبددار قدیمی اشاره کرد. این شبستان هسته اولیه این بنا را تشکیل می دهد و حاوی کلیه مشخصات معماری اسلامی است. به احتمال قریب به یقین، این بخش مربوط به دوره سلجوقیان (قرن ششم هجری قمری) به بعد است. محراب مسجد با گچ بری نفیس در این قسمت قرار دارد و در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری (در زمان حکومت ایلخانان) به بهترین نحو ساخته شده است.
 
مسجد جامع یزد
 
معماری مسجد جامع یزد به قدری منحصر به فرد و بی بدیل است که هر سال گردشگران بسیار زیادی از نقاط مختلف دنیا به قصد دیدار از شاهکار هنر معماری به ایران و استان یزد سفر می کنند. بنای این مسجد باعظمت، قرن هاست که از فراسوی تاریخ تمدن این سرزمین می درخشد به نحوی که در کتب تاریخی یزد آمده است: «مسجد را بر جای آتشگاه ساسانی ساخته اند و سنگ بنای آن توسط علاءالدوله گرشاسب نهاده شده است.» مسجد جامع قدیم در قرن ششم هجری قمری و به دستور گرشاسب از نوادگان علاءالدوله کالنجار ساخته شد و بنای اصلی مسجد کنونی از آثار سید رکن الدین محمد قاضی است. اصیل ترین بخش های هنر معماری بی نظیر ایرانی در گچ کاری، شبستان، صحن، گنبد، کاشی کاری و مناره های برافراشته آن جلوه گر است. دو مناره مسجد که ارتفاع تقریبی آن از کف تا نوک به بیش از ۵۲ متر می رسد، دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره ها هر چه به سمت بالا رفته، باریک تر شده و تنها یکی از آنها نیز دارای پلکان است؛ از این رو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است.
 
مسجد جامع نراق
 
مسجدجامع نراق در سال ۱۲۴۳ هجری قمری در زمان فتحعلیشاه قاجار توسط فردی به نام حاج علی محمد نراقی، یکی از تجار متدین نراق ساخته شده است. سبک معماری بنا متعلق به دوران قاجار می باشد و از نظر معماری بسیار شبیه به مسجد آقا بزرگ کاشان است. کارشناسان معماری اسلامی وجود مسجد جامع در هر شهر را یکی از بهترین دلایل رونق و مرکزیت آن شهر نسبت به اطراف خود می دانند. مسجد آقابزرگ کاشان به همت ملامهدی ثانی، برادر ملا احمد فاضل که خود از فقهای مطرح قرن ۱۳ می باشد، در کاشان ساخته شد و در حال حاضر به این نام مشهور می باشد. دو سال قبل از وفات ملا احمد در سنه ۱۲۴۵ هجری قمری کار ساخت مسجد جامع نراق به پایان رسیده است. مسجد جامع نراق در مرکز مسکونی و قدیمی شهر و در همسایگی یک باب حمام عمومی، یک آب انبار به نام حاج مهدی و نیز یک حسینیه قرار دارد. از این بنا تا بازار شمس السلطنه نراق بیش از ۱۳۰ متر نیست. یک سنگ نوشته که در انبار مسجد نگهداری می شود، بدون اشاره به نام یا لقب این مسجد به سال ساخت آن در ۱۲۴۳ هجری قمری و بانی مسجد اشاره نموده است. گنبدهای هجده گانه سقف مسجد بر روی هشت ستون در وسط و تعداد قابل توجهی جذر در اطراف استوار گردیده اند. ستون ها هشت پهلو می باشند و اخیراً آنها را با سنگ و آجر نماکاری کرده اند. در مورد تزئینات بنا می توان به محراب آن که در دوره معاصر کاشیکاری شده است و یک ارسی با شیشه های رنگی و دو در لنگه چوبی واقع در ضلع شمالی اشاره کرد.