بررسی توسعه فیزیکی شهر آمل و تاثیر آن بر حوزه نفوذ

فهرست مطالب
عنوان                                     صفحه
فصل اول : طرح تحقیق
مقدمه     2
1-1 طرح مسئله    4
1-2 اهداف تحقیق ب    5
1-3 ضرورت و اهمیت تحقیق     5
1-4 پیشینۀ تحقیق     6
1-5 فرضیه تحقیق     7
1-6 روش تحقیق     8
1-7 کاربرد نتایج تحقیق     9
1-8  واژگان کلیدی ب    10

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق
1-2 تعریف و مفهوم شهر در ایران     17
2-2 مفهوم فضا     19
3-2 تعاریف توسعه     20
4-2 نظریه رشد و شناخت بهتر
1-4-1 نظریه انقلاب شهری     21
2-4-2 نظریه مساحت شهر به صورت دوایر متحدالمرکز     21
3-4-2 نظریه توسعه شعاعی ( ساخت قطاعی )     24
4-4-2 نظریه شهرهای نامتمرکز     25
5-4-2 نظریه مکان مرکزی     26
5-2 عوامل مؤثر در توسعۀ فیزیکی شهرها
1-5-2 عوامل محیطی و طبیعی     29
2-5-2 عوامل فرهنگی و اجتماعی     31
3-5-2 عوامل اقتصادی و سیاسی     32
6-2 برنامه های توسعه شهری
1-6-2 برنامه ریزی آمایش سرزمین     34
2-6-2 طرحهای کالبدی منطقه ای     37
3-6-2 طرحهای جامع ناحیه ای     38
4-6-2 طرحهای جامع شهر     40
5-6-2 طرحهای تفصیلی     41
6-6-2 طرحهای هادی شهری     42
7-2 حوزه نفوذ     43

فصل سوم : بررسی وضع موجود شهر آمل
1-3 مطالعات جغرافیای طبیعی
1-1-3 موقعیت جغرافیایی     50
2-1-3 وضعیت توپوگرافی و شیب بندی شهر     50
3-1-3 زمین شناسی     51
4-1-3 ژئومورفولوژی     53
5-1-3 جریان آب و هوایی مؤثر در شهر آمل     54
6-1-3 جایگاه شهرستان و شهر آمل در طبقه بندی اقلیمی     56
1-6-1-3 پهنه بندی اقلیمی ایران     59
2-6-1-3 وضعیت شاخصهای اقلیمی     62
7-1-3 باد     69
8-1-3 خاک     70
9-1-3 منابع آب     72
10-1-3 پوشش گیاهی     73
11-1-3 پوشش جانوری     74
2-3 مطالعات کالبدی شهر آمل
1-2-3 احداث آمل و وجه تسمیه آن     75
2-2-3 عوامل پیدایش شهر آمل     76
3-2-3 سیر تحول شهر آمل
1-3-2-3 سیر تحول شهر آمل قبل از اسلام     77
2-3-2-3 سیر تحول شهر آمل بعد از اسلام تا دورۀ قاجاریه     78
3-3-2-3 سیر تحول شهر در دورۀ معاصر     78
4-2-3 سیمای شهر آمل     79
1-4-2-3 سیمای بیرونی شهر     80
2-4-2-3 سیمای درونی شهر     82
5-2-3 بافت شهر آمل     83
6-2-3 آثار تاریخی     84
3-3- مطالعات جغرافیای انسانی
1-3-3 خصوصیات جمعیتی شهر آمل     85
2-3-3 بررسی جمعیت شهر آمل و تحولات آن     86
3-3-3 جمعیت و پراکندگی آن     78
4-3-3 ساختار سنی جمعیت     88
5-3-3 ساختار جنسی جمعیت     89
6-3-3 سواد     92
7-3-3 میزان فعالیت ( اشتغال )     93
8-3-3 حرکات جمعیت     96
9-3-3 مهاجرت     97
10-3-3 رشد جمعیت و پیش بینی آن     99
11-3-3 ساختار اقتصادی منطقه مورد مطالعه     100
1-11-3-3 کشاورزی     101
2-11-3-3 دامپروری     102
3-11-3-3 صنعت و معدن     102
4-11-3-3 خدمات     103

فصل چهارم : بررسی روند توسعۀ فیزیکی و شناخت حوزه نفوذ آن
1-4 بررسی روند توسعه فیزیکی شهر آمل
1-1-4 هستۀ اولیه شهر و نحوه گسترش و توسعه آن     110
2-1-4 دورۀ پهلوی اول     117
3-1-4 دورۀ پهلوی دوم     119
4-1-4 روند توسعۀ فیزیکی شهر آمل در بعد از انقلاب     121
2-4 طرحهای توسعه شهری
1-2-4 طرح جامع شهر آمل در سال 1353     124
1-1-2-4 نارسایی طرح جامع آمل در سال 1353     127
2-2-4 طرح تفصیلی شهر آمل در سال 1362     129
3-2-4 طرح جامع شهر آمل در سال 1379     135
1-3-2-4 توسعه کالبدی شهر آمل در سال 1379     136
2-3-2-4 مقایسۀ سرانۀ موجود با سرانۀ استاندارد در شهرسازی     152
3-4 حوزه نفوذ شهر آمل     153
1-3-4 موقعیت جغرافیایی حوزه نفوذ مستقیم     158
2-3-4 موقعیت سیاسی     158
3-3-4 وضعیت طبیعی     158
4-3-4 تعداد و نحوۀ استقبال آبادی های حوزه نفوذ شهر آمل     159
5-3-4 وضع ارتباطات بین آبادی ها و شهر و سیستم حمل و نقل در
 حوزه نفوذ     161
6-3-4 وضع تأسیسات و تجهیزات زیربنایی ، خدمات رفاهی و نحوۀ
توزیع آنها     166
7-3-4 خصوصیات اقتصادی حوزه نفوذ     174
8-3-4 مشخصات جمعیتی حوزه نفوذ     177

فصل پنجم : اثرات توسعه فیزیکی بر حوزه نفوذ
1-5 عوامل اصلی تغییر کاربری ها بر زمین های حومۀ شهر آمل     182
2-5 اثرات توسعۀ فیزیکی شهر     186
3-5 بررسی امکانات و محدودیتهای توسعه فیزیکی شهر و جهات
بهینه توسعه     189


فصل ششم : برداشت نهایی از مطالعات
1-6 آزمون فرضیه ها
1-1-6 فرضیۀ اول     194
2-1-6 فرضیۀ دوم     194
2-6 نتیجه گیری نهایی     196
3-6 پیشنهادات     199

 

بخشی از مطلب

رشد و توسعه بي‌اندازه شهرها و تراكم‌هاي خارج از اندازه آن از جمله مشكلات
و مسائل شهرهاي امروزي مي‌باشد كه منجر به پديده‌هاي مثل حومه‌نشيني و
توسعه فيزيكي بي‌رويه در شهرها را موجب گشته است. (مشهديزاده، 1373، ص 419)
مهمترين مسائلي كه رشد بي‌رويه شهرها در اثر توسعه فيزيكي به وجود آمده
است، عبارتند از: اصراف در استفاده زمين، فقدان تسهيلات و وسايل شهري كافي،
عدم پيوستگي حومه شهر و در نتيجه افزودن بر مشكلات شهري. با روند توسعه
فيزيكي شهرها، زمين‌هاي اطراف خود را مي‌بلعند، و هم زمين‌هاي اطراف شهرها،
شكل و سيماي دگرگوني را به خود مي‌گيرند و به سرعت زمين‌هاي كشاورزي
حاصلخيز اطراف شهرها از كاربري كشاورزي به ديگر كاربري‌ها تغيير مي‌دهند و
مهمترين كار براي جلوگيري از اين روال گسترش شهرها به شكل عمودي و گسترش
شهر براساس طرح و برنامه مي‌باشد. (شيعه، 1381، ص 167)
پايگيري هسته اوليه شهر در كنار رودخانه هراز و توسعه قسمت‌هاي مختلف شهر
با تأثيرپذيري از عامل ارتباطي و رابطه متقابل شهر با نواحي روستايي و شهري
نزديك ‌آن، محقق را بر آن داشت تا با استفاده از تئوري و ديدگاه‌هاي مربوطه
چشم‌انداز شهري آمل و توسعه آن را در سال‌هاي مورد مطالعه در رابطه با عملكرد جغرافيايي توجيه و تحليل نمايد.
1-4- پيشينه تحقيق
براساس اطلاعات موجود و بررسي‌هاي صورت گرفته تاكنون مطالعات سيستماتيك و
مدون در زمينه مورد مطالعه در منطقه مورد مطالعه صورت نگرفته اما پژوهش‌هاي
در قالب موضوعات مختلف مانند زمين‌شناسي هيدرولوژي و خاك‌شناسي و توريسم كه
معمولاً فراتر از محدوده مورد مطالعه را شامل مي‌شود انجام شده كه مي‌‌توان
از آن در اين پژوهش به عنوان مطالعات پايه از ‌آن‌ها استفاده كرد.
عمده مطالعات كه در موضوع مطالعه شده است به شرح زير مي‌باشند:
1- جلاليان، حميد، بررسي توسعه كالبدي شهر آمل از ديدگاه جغرافيا،
پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1370.
2- لطفي، صديقه، بررسي توسعه بافت شهر آمل و علل آن در بين سال‌هاي 1365 ـ
1345، پايان‌ن امه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1370.
3- طرح توسعه و عمران (جامع) شهر آمل، 1353، 1379.
 4- قرباني كوتنائي، آرش، بررسي روند توسعه فيزيكي شهر سقز و تعيين عوامل و
توسعه، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز،
تابستان 1385.
1-5- فرضيه های  تحقيق
1) با وجود اينكه شهر آمل از لحاظ مورفولوژیکی با محدودیت توسعه مواجهه
نیست اما حفظ اراضي زراعي پيرامون آن محدود كردن توسعه فضايي آن را اقتضاء
مي‌كند.
2) به نظر مي‌ رسد كه گسترش افقي، راهكار مناسبي در جهت توسعه شهر آمل نمي‌باشد.
3) به نظر مي‌رسد الگوي انتخابي طرح جامع شهر آمل منطبق با نيازهاي توسعه‌يآتي آن نیست.
1-6- روش و مراحل تحقيق
روش بررسي تحقيق توصيفي ـ تحليلي است. نوع تحقيق كاربردي ـ توسعه‌اي است و
محدوده مورد مطالعه شهر آمل مي‌باشد. براي انجام اين تحقيق چند مرحله اساسي
مورد توجه قرار گر فته است؛ مرحله نخست از طريق مطالعه كتابخانه‌اي نسبت به
جمع‌آوري اطلاعات موردنياز تحقيق اقدام شده که  در اين زمينه از سايت‌هاي
علمي و اطلاعاتي نيز استفاده به عمل آمده است، در اين رابطه اطلاعات و
آمارهاي موردنياز از آمار نامه‌ها و سال‌نامه‌هاي آماري مركز آمار ايران
جمع‌آوري شده است. در مرحله دوم از روش‌هاي مناسب تحقيق جغرافيايي نظير
مطالعات ميداني و از روش مشاهده‌اي و مصاحبه‌اي  و از نوع استقراء مي‌باشد
و در روند پژوهش از نرم‌افزارهاي /AutoCAD/ نيز استفاده شده است.

اگر نقشه را به عنوان ابزاري در جهت شناخت بهتر محيط به حساب آوريم در اين
تحقيق مشاهده خواهد شد كه از نقشه جداول و همچنين نمودار به نحوي كه اینها
بيانگر شخصيت تحقيق باشد استفاده قابل ملاحظه گرديده و در تجزيه و تحليل و
استناج مطالب از آن بهره كافي برده است.

 

1-7- كاربرد نتايج تحقيق

نتايج اين تحقيق الگويي روشن و منطقي در فهم مسايل پيچيده و در حال تغيير
شهر ارايه مي‌دهد همچنين مي‌تواند به عنوان ابزاري مفيد و سودمند در اختيار
مديران و برنامه‌ريزان مرتبط با امور شهري قرار گيرد تا براي پيش‌بيني
توسعه آينده شهر، تمام فاكتورهاي مؤثر در توسعه شهر و در ر ابطه با حوزه
نفوذ را درنظر داشته باشنداین تحقیق می تواند در طرح های  جامع و تفصیلی
شهر نیز مورد استفاده قرارگیرد.
1-8- تنگناها و محدوديت های تحقيق
مهمترين محدوديت‌هاي تحقيق را مي‌توان اينگونه برشمرد:
- تغییر در مرزهاي سياسي داخل استان و داخل شهرستان و به تبع آن تغییر در
 تعداد جمعيت شهرها شايد اصلي‌ترين و دشوارترين مشكل باشد چرا كه امكان
هرگونه مقايسه تطبيقي در روند توسعه چندين ساله شهر آمل را بسيار ضعيف و
ناتوان مي‌كند.

- پراكندگي بيش از اندازه اطلاعات آماري و تنوع آن، بسياري موارد اين
گستردگي اختلاف فاحشي را در زمينه انعكاس واقعيت اطلاعات به وجود مي‌آورد.
مثلاً آمارهاي منتشر شده سال 1335.

- عدم امكان دسترسي آسان و به موقع به اطلاعات و منابع جديد و كمبود
اطلاعات مربوطه به توسعه فيزيكي و جهات توسعه آن و عدم همكاري سازمان‌هاي
ذيربط از جمله محدوديت‌هاي مهم در تهيه اين پايان‌نامه مي‌‌باشد.
1-9- واژه‌هاي كليدي
الف) حريم شهر. خط كمربندي يا منطقه‌اي كه تحت نفوذ مستقيم شهر قرار دارد
به عبارتي ديگر اراضي و املاك متصل به حد خارجي محدوده قانوني شهر كه حدود
‌آن تشريفات مقرر در قانون شهرداري‌ها تعيين مي‌شود و شهرداري‌ها موظف به
اعمال نظارت در اين محدوده مي‌باشند. (شيعه، 1381، ص 167)

ب) توسعه فيزيكي. منظور از توسعه فيزيكي گسترش افقي و عمودي شهر و
دگرگوني در بافت كالبدي ‌آن مي‌باشد. (شيعه، همان، ص 165)
ج) كاربري زمين. برنامه‌ريزي كاربري اراضي شهري، ساماندهي مكاني و فضايي
فعاليت‌ها و عملكردهاي شهري براساس خواست‌ها و نيازهاي جامعه شهري است.
(پورمحمدي، 1385، ص 3)
د) حوزه نفوذ. حوزه نفوذ محدوده‌اي اطراف شهر است كه بيشتر ارتباط
عملكردي را با شهر اصلي داراست. يا ساكنين آبادي‌هاي واقع در آن براي
برخورداري از خدمات شهري (مدرسه، درمانگاه، خريد و فروش و غيره) به طور
روزمره ناچار به مراجعه  به شهر اصلي مي‌باشد. (زياري، 1378، ص 70)
فصل دوم
2-1- تعريف و مفهوم شهر در ايران
شهر و شهرنشيني روند اجتماعي برجسته‌اي است كه بيشتر موجب دگرگوني در روابط
متقابل انسان با محيط و با انسان‌هاي ديگر شده است. در حقيقت تغيير در
واكنش‌هاي انسان‌ها نسبت به هم و نسبت به محيط، به تحول اجتماعي و دگرگوني
فضايي امكان داده كه نمود عيني آن به صورت يك پديده نو كه اصطلاحاً شهر
ناميده مي‌شود، نمايان گرديده است.
مفهوم شهر در دوره‌هاي مختلف تاريخي و مناطق مختلف يكسان نبود و مفهوم ‌آن
در هر دوره و مناسب با هر سرزمين تفاوت‌هايي را نشان مي‌دهد. واژه‌هايي
مانند: پوليس، هگمتانه، پاسارگاد، كهندژ، شارستان، شهر و شهرستان. در ايران
شهر چه در دوره باستان و چه در دوره اسلامي پايگاه و جايگاه دستگاه اداري و
نظام شاهنشاهي بوده است. شهر را در فارسي باستان خشت مي‌گفته‌اند كه به
معني قلمرو پادشاه بوده است. در تعريف عام در واقع شهر سكونتگاهي بوده كه
هم مركز اداري يكي از تقسيمات كشوري بوده و هم مسجد جامع داشته است. شهر به
عنوان فضاي زنده و پويا در بستر فضا و محيط جغرافيايي تولد يافته و به كمال
مي‌رسد، همچنين شهر پديده‌اي است تاريخي و جغرافيايي كه ساخته و پرداخته
عواملي است كه گذشت زمان و حال بر آن اثر گذاشته است. ساده‌ترين تعريفي كه
از شهر ارائه شده است، شهر را در محلي دائمي، حداقل ده هزار نفر جمعيت
مي‌داند. در ايران از نظر مركز آمار نقاطي..................
-1- طرح مسئله
در اين پايان‌نامه هدف جلوگيري و ممانعت از توسعه فيزيكي نيست بلكه بررسي
توسعه فيزيكي و ارائه راهكارها و الگوهاي توسعه شهر آمل است كه از اين طريق
توسعه فيزيكي شهر را به گونه‌اي هدايت بكنيم تا از وضع موجود بهترين
استفاده شود در حال حاضر توسعه و گسترش روزافزون جمعيت در سطح كشور به
همراه تحولات سياسي  و اقتصادي موجب بلعيده شدن زمين‌هاي كشاورزي حوزه نفوذ
شهر و تخريب منابع طبيعي موجود در آن شده است در اين راستا پژوهش حاضر
درنظر دارد روندهاي ناموزون گسترش شهر را مشخص نموده و تأثير گسترش را بر
حوزه نفوذ شناسايي نموده و در رفع برخي از تنگناها براي بهره‌برداري بهينه
و مديريت محيط مورد استفاده مسئولين اجرايي و برنامه‌ريزان قرار گيرد.
توسعه بافت شهري آمل از سال‌هاي 1345 شمسي تا عصر حاضر كه باعث تحول در
بافت پيكره‌اي/morphological/و بافت توزيعي(/Spatial/) شهر از يك
سو و تغيير ساختار اقتصادي و اجتماعي شهر از سوي ديگر گرديده از مهمترين
مسائلي است كه در شناخت و مطالعه اين شهر از ديدگاه علم جغرافيا مورد بررسي
قرار مي‌گيرد هدف اين مطالعه آن است كه چگونگي و علل توسعه فيزيكي شهر را
در مراحل مختلف زمان مورد مطالعه با توجه خاص به گسترش شهر در مقر و موقعيت
فعلي مشخص نموده و به چگونگي عملكرد پارامترهاي مختلف طبيعي، اقتصادي و
اجتماعي در تحويل ساختار شهري به نتايج قانع كننده دست يابد.
1-2- اهداف تحقيق
با توجه به موضوع پايان‌نامه كه بررسي توسعه فيزيكي شهر آمل و تأثير آن بر
حوزه نفوذ مي‌باشد با توجه به اين مسائل هدف از انجام پژوهش حاضر عبارتند از:
1- شناخت اصول حاكم بر توسعه فيزيكي شهر آمل و نقش آن بر حوزه نفوذ
2- شناخت و تعیین جهات توسعه شهر در آينده به گونه‌اي كه كمترين تأثيرات
سوء را بر زمين‌هاي كشاورزي حوزه نفوذ داشته باشد.
3- ضرورت شناخت تنگناهای توسعه شهری و اراضي حساس به آسيب‌پذيري
4- ارائه راهبرد به منظور توسعه متعادل شهر
1-3- ضرورت و اهميت تحقيق
رشد و توسعه بي‌اندازه شهرها و تراكم‌هاي خارج از اندازه آن از جمله مشكلات
و مسائل شهرهاي امروزي مي‌باشد كه منجر به پديده‌هاي مثل حومه‌نشيني و
توسعه فيزيكي بي‌رويه در شهرها را موجب گشته است. (مشهديزاده، 1373، ص 419)
مهمترين مسائلي كه رشد بي‌رويه شهرها در اثر توسعه فيزيكي به وجود آمده
است، عبارتند از: اصراف در استفاده زمين، فقدان تسهيلات و وسايل شهري كافي،
عدم پيوستگي حومه شهر و در نتيجه افزودن بر مشكلات شهري. با روند توسعه
فيزيكي شهرها، زمين‌هاي اطراف خود را مي‌بلعند، و هم زمين‌هاي اطراف شهرها،
شكل و سيماي دگرگوني را به خود مي‌گيرند و به سرعت زمين‌هاي كشاورزي
حاصلخيز اطراف شهرها از كاربري كشاورزي به ديگر كاربري‌ها تغيير مي‌دهند و
مهمترين كار براي جلوگيري از اين روال گسترش شهرها به شكل عمودي و گسترش
شهر براساس طرح و برنامه مي‌باشد. (شيعه، 1381، ص 167)
پايگيري هسته اوليه شهر در كنار رودخانه هراز و توسعه قسمت‌هاي مختلف شهر
با تأثيرپذيري از عامل ارتباطي و رابطه متقابل شهر با نواحي روستايي و شهري
نزديك ‌آن، محقق را بر آن داشت تا با استفاده از تئوري و ديدگاه‌هاي مربوطه
چشم‌انداز شهري آمل و توسعه آن را در سال‌هاي مورد مطالعه در رابطه با عملكرد
جغرافيايي توجيه و تحليل نمايد.
1-4- پيشينه تحقيق
براساس اطلاعات موجود و بررسي‌هاي صورت گرفته تاكنون مطالعات سيستماتيك و
مدون در زمينه مورد مطالعه در منطقه مورد مطالعه صورت نگرفته اما پژوهش‌هاي
در قالب موضوعات مختلف مانند زمين‌شناسي هيدرولوژي و خاك‌شناسي و توريسم كه
معمولاً فراتر از محدوده مورد مطالعه را شامل مي‌شود انجام شده كه مي‌‌توان
از آن در اين پژوهش به عنوان مطالعات پايه از ‌آن‌ها استفاده كرد.
عمده مطالعات كه در موضوع مطالعه شده است به شرح زير مي‌باشند:
1- جلاليان، حميد، بررسي توسعه كالبدي شهر آمل از ديدگاه جغرافيا،
پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1370.
2- لطفي، صديقه، بررسي توسعه بافت شهر آمل و علل آن در بين سال‌هاي 1365 ـ
1345، پايان‌ن امه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، 1370.

3- طرح توسعه و عمران (جامع) شهر آمل، 1353، 1379.

 4- قرباني كوتنائي، آرش، بررسي روند توسعه فيزيكي شهر سقز و تعيين عوامل و
توسعه، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران مركز،
تابستان 1385.
1-5- فرضيههای  تحقيق
1) با وجود اينكه شهر آمل از لحاظ مورفولوژیکی با محدودیت توسعه مواجهه
نیست اما حفظ اراضي زراعي پيرامون آن محدود كردن توسعه فضايي آن را اقتضاء مي‌كند.
2) به نظر مي‌ رسد كه گسترش افقي، راهكار مناسبي در جهت توسعه شهر آمل نمي‌باشد.
3) به نظر مي‌رسد الگوي انتخابي طرح جامع شهر آمل منطبق با نيازهاي توسعه‌ي
آتي آن نیست.

 

1-6- روش و مراحل تحقيق

روش بررسي تحقيق توصيفي ـ تحليلي است. نوع تحقيق كاربردي ـ توسعه‌اي است و
محدوده مورد مطالعه شهر آمل مي‌باشد. براي انجام اين تحقيق چند مرحله اساسي
مورد توجه قرار گر فته است؛ مرحله نخست از طريق مطالعه كتابخانه‌اي نسبت به
جمع‌آوري اطلاعات موردنياز تحقيق اقدام شده که  در اين زمينه از سايت‌هاي
علمي و اطلاعاتي نيز استفاده به عمل آمده است، در اين رابطه اطلاعات و
آمارهاي موردنياز از آمار نامه‌ها و سال‌نامه‌هاي آماري مركز آمار ايران
جمع‌آوري شده است. در مرحله دوم از روش‌هاي مناسب تحقيق جغرافيايي نظير
مطالعات ميداني و از روش مشاهده‌اي و مصاحبه‌اي  و از نوع استقراء مي‌باشد
و در روند پژوهش از نرم‌افزارهاي /AutoCAD/ نيز استفاده شده است.

اگر نقشه را به عنوان ابزاري در جهت شناخت بهتر محيط به حساب آوريم در اين
تحقيق مشاهده خواهد شد كه از نقشه جداول و همچنين نمودار به نحوي كه اینها
بيانگر شخصيت تحقيق باشد استفاده قابل ملاحظه گرديده و در تجزيه و تحليل و
استناج مطالب از آن بهره كافي برده است.

 

1-7- كاربرد نتايج تحقيق

نتايج اين تحقيق الگويي روشن و منطقي در فهم مسايل پيچيده و در حال تغيير
شهر ارايه مي‌دهد همچنين مي‌تواند به عنوان ابزاري مفيد و سودمند در اختيار
مديران و برنامه‌ريزان مرتبط با امور شهري قرار گيرد تا براي پيش‌بيني
توسعه آينده شهر، تمام فاكتورهاي مؤثر در توسعه شهر و در ر ابطه با حوزه
نفوذ را درنظر داشته باشنداین تحقیق می تواند در طرح های  جامع و تفصیلی
شهر نیز مورد استفاده قرارگیرد.

 

1-8- تنگناها و محدوديت های تحقيق

مهمترين محدوديت‌هاي تحقيق را مي‌توان اينگونه برشمرد:

- تغییر در مرزهاي سياسي داخل استان و داخل شهرستان و به تبع آن تغییر در
 تعداد جمعيت شهرها شايد اصلي‌ترين و دشوارترين مشكل باشد چرا كه امكان
هرگونه مقايسه تطبيقي در روند توسعه چندين ساله شهر آمل را بسيار ضعيف و
ناتوان مي‌كند.

- پراكندگي بيش از اندازه اطلاعات آماري و تنوع آن، بسياري موارد اين
گستردگي اختلاف فاحشي را در زمينه انعكاس واقعيت اطلاعات به وجود مي‌آورد.
مثلاً آمارهاي منتشر شده سال 1335.

- عدم امكان دسترسي آسان و به موقع به اطلاعات و منابع جديد و كمبود
اطلاعات مربوطه به توسعه فيزيكي و جهات توسعه آن و عدم همكاري سازمان‌هاي
ذيربط از جمله محدوديت‌هاي مهم در تهيه اين پايان‌نامه مي‌‌باشد.

 

1-9- واژه‌هاي كليدي

الف) حريم شهر. خط كمربندي يا منطقه‌اي كه تحت نفوذ مستقيم شهر قرار دارد
به عبارتي ديگر اراضي و املاك متصل به حد خارجي محدوده قانوني شهر كه حدود
‌آن تشريفات مقرر در قانون شهرداري‌ها تعيين مي‌شود و شهرداري‌ها موظف به
اعمال نظارت در اين محدوده مي‌باشند. (شيعه، 1381، ص 167)

ب) توسعه فيزيكي. منظور از توسعه فيزيكي گسترش افقي و عمودي شهر و
دگرگوني در بافت كالبدي ‌آن مي‌باشد. (شيعه، همان، ص 165)

ج) كاربري زمين. برنامه‌ريزي كاربري اراضي شهري، ساماندهي مكاني و فضايي
فعاليت‌ها و عملكردهاي شهري براساس خواست‌ها و نيازهاي جامعه شهري است.
(پورمحمدي، 1385، ص 3)

د) حوزه نفوذ. حوزه نفوذ محدوده‌اي اطراف شهر است كه بيشتر ارتباط
عملكردي را با شهر اصلي داراست. يا ساكنين آبادي‌هاي واقع در آن براي
برخورداري از خدمات شهري (مدرسه، درمانگاه، خريد و فروش و غيره) به طور
روزمره ناچار به مراجعه  به شهر اصلي مي‌باشد. (زياري، 1378، ص 70)

فصل دوم

 
2-1- تعريف و مفهوم شهر در ايران

شهر و شهرنشيني روند اجتماعي برجسته‌اي است كه بيشتر موجب دگرگوني در روابط
متقابل انسان با محيط و با انسان‌هاي ديگر شده است. در حقيقت تغيير در
واكنش‌هاي انسان‌ها نسبت به هم و نسبت به محيط، به تحول اجتماعي و دگرگوني
فضايي امكان داده كه نمود عيني آن به صورت يك پديده نو كه اصطلاحاً شهر
ناميده مي‌شود، نمايان گرديده است.

مفهوم شهر در دوره‌هاي مختلف تاريخي و مناطق مختلف يكسان نبود و مفهوم ‌آن
در هر دوره و مناسب با هر سرزمين تفاوت‌هايي را نشان مي‌دهد. واژه‌هايي
مانند: پوليس، هگمتانه، پاسارگاد، كهندژ، شارستان، شهر و شهرستان. در ايران
ش.......................

 

-3- مطالعات جغرافياي انساني

3-3-1- خصوصيات جمعيتی شهر آمل

در سلسله مراتب شهري استان مازندران، بعد از جدا شدن محدوده استان گلستان
از اين استان، بعد از ساري، مركز استان، شهر آمل پرجمعيت‌ترين  شهر اين
استان است كه از لحاظ جمعيتي بين ساري و بابل قرار گرفته است. جمعيت شهر
آمل در سال 1335 برابر با 22251 نفر بوده و در سال 1375 به 159092 نفر
رسيده كه طي اين 40 سال برابر .....................

 

-1- سيماي شهر آمل

تصاوير متشكل از فضاها و عناصر قابل مشاهده شهر كه گوياي اندازه، شكل،
ارتفاع، حجم، نوع و ساير خصوصيات بصري ـ كاركردي عناصر و مجموعه‌هاي شهري
مي‌باشد. سيماي شهر را مي‌سازند سيماي يك شهر تنها شامل فضاهاي كالبدي و
فضاهاي باز و سبز نمي‌شوند، بلكه انسان‌‌ها و كالاها را نيز دربر مي‌گيرد.
بنابراين آن چه براي يك ناظر قابل رؤيت است در تكوين و تركيب سيمای شهر
شركت دارد. شهرها داراي دو سيماي متفاوت بيروني و دروني هستند. (شعباني،
1381، ص 49)

4-1-1- سيماي بيروني شهر

در گذشته مسافراني با سرعتي در حدود چند كيلومتر در ساعت به تدريج به شهر
نزديك مي‌شدند در اين حالت، سيماي شهر طي چند ساعت در ديدرس بود و هر چه
مسافران به شهر نزديك‌تر مي‌شدند، سيماي روشن‌تر به خود مي‌گرفت. ولي
امروزه هر مسافر توسط وسائل نقليه به طور متوسط با سرعتي حدود 80 كيلومتر
در ساعت به شهر نزديك مي‌‌شود. در چنين حالتي، شخص مجال مشاهده آزاد و
همه‌جانبه سمياي شهر و ارزيابي آن را نخواهد داشت.

عناصر و فضاهاي عمومي در شهرهاي امروز فاقد هويت كالبدي و بصري  كافي براي
درك كاركردشان است. بناها و ساختمان‌هاي بلندي كه از خارج يا داخل شهر ديده
مي‌شوند، مي‌تواند كاركردهاي گوناگوني را در خود جاي داده باشند و به عبارت
ديگر، اغلب فضاها و عناصر معماري و شهري فاقد سيمايي مشخص و متناسب با
كاركردشان هستند فقدان سيمايي خوانا، مانع از تكوين تصويري گويا و خوشايند
در ذهن ناظران و مسافران مي‌شود. (لونجي، 1371، ص 67، 70)

عوامل سازنده سيماي بيروني بافت عبارتند از:

1- فضاي سبز، مزارع و باغ‌ها

2- خط آسمان (خط تصويري كه توسط حد نهايي فضاهاي كالبدي پديد مي‌آيد)

3- عناصر شاخص و مهمن كالبدي (لونجي، 1371، ص 71)

از ويژگي‌هاي قابل توجه در سيماي بيروني بافت قديم شهر آمل، وحدت، تنوع و
هويت خاص ‌آن است. منظور از خوانايي عناصر شهري اين است كه آن‌ها به صورت
آشكار، گوياي كاركرد و موقعيت خود مي‌باشد. عناصر مهم سيماي بيروني بافت
قديم شهر آمل عبارتند از: بقعه بزرگ، مناره‌هاي مسجد جامع، مسجد آقاعباس و
مسجد امام حسن عسگري، گنبد امامزاده ابراهيم، گنبد امامزاده معصوم، گنبد
امامزاده تقي، درخت چنار تكيه آملي‌ها و... كه از نقاط و جهات گوناگون از
فواصل دور قابل مشاهده هستند و هر كدام به سبب ويژگي‌هاي شكلي و فضاي خود
گوياي برخي از خصوصيات مربوط به كاركرد و موقعيت‌شان در شهر هستند. انطباق
شكل، عملكرد، مفهوم و كيفيت‌هاي فضايي مجموعه گذشته از خوانايي باعث ايجاد
هويتي خاص براي اين مجموعه شده است.

عوامل مهم در ايجاد وحدت بين اين مجموعه و محيط اطراف آن عبارتند از:

- تشابه در فرم‌هاي اصلي (فرم‌هاي شيب‌دار)

- تكرارپذيري عناصر معماري (واحدهاي مسكوني و مراكز محلات)

- پيوستگي و انسجام بافت قديم

- توسعه افقي شهر (مجموعه‌اي منازل خانه ـ باغي در يك ارتفاع همگن)

- ارتفاع هماهنگ عناصر معماري (يك يا دو طبقه)

- وحدت در مصالح و رنگ ساختمان‌ها (آجر و سفال) و...

4-1-2- سيماي دروني شهر

آن چه كه يك عابر در داخل بافت رؤيت مي‌كند بخشي از سيماي درون شهر به شمار
مي‌آيد كه از عوامل سازنده سيماي دروني شهرتنهابه يك عامل راه اشاره مي‌كنم.

- راه: منظور از راه عناصر و اجزاي شبكه ارتباطات است كه شامل بازار،
معابر و راسته‌هاي اصلي و فرعي، بن‌بست‌ها و كوچه باغ‌ها مي شود. بازار به
سبب يگانگي و داشتن خصوصيات منحصر به فرد و نيز اختصاص داشتن دو سوي آن به
عناصر تجاري، از وضع ممتازي در شبكه ارتباطات برخوردار است. هر كدام از
گذرگاه‌ها از يك سو توسط ابعاد  و اندازه‌هايش و از سوي ديگر توسط عناصر و
نشانه‌هايي كه در كنار خود دارد، سيمايي خوانا در ذهن عابر پديد مي‌آورند.
(لونجي، 1371، ص 73)

 

4-2- بافت شهر آمل

بافت شهر آمل از نظر تراكم واحدهاي معماري، به صورت منفصل (بافت باز يا
گسسته بوده است و از لحاظ شبكه ارتباطي، داراي شبكه ارگانيك تار عنكبوتي
مي‌باشد.

فضاي باز يا غير سرپوشيده را مي‌توان به عنوان فضاي خالي و فضاي سرپوشيده
را به عنوان فضاي پرتعريف نمود. نظم و رابطه بين فضاهاي پر و خالي از
مهمترين وجوه معماري و شهرسازي به شمار مي‌رود. نوع سازماندهي فضايي بين
فضاي پر و خالي و نحوه تفكيك و اتصال يا ارتباط آن‌ها كه ممكن است با واسطه
يا به وسيله فضاهاي گذار يا مفصل‌هاي اتصالي يا بدون آن‌ها باشد، تأثير
قابل توجهي در كيفيت و ادراك فضاي معماري به خصوص در فضاهاي متوالي و
پيوسته به يكديگر دارد.

در شهر آمل به علت برونگرا بودن عناصر معماري آ‌ن‌، فضاهاي (مثبت) توسط
فضاهاي خالي از يك، چند طرف محاط شده‌اند و نماي اصلي ساختمان اكثراً روبه
بيرون بود. كه نماي فضاهاي عمومي شهري را نيز به وجود مي‌آورند. شرايط خاص
اقليمي معتدل و مرطوب، باران‌هاي دائمي و نياز به تهويه و كوران هوا منجر
به تفكيك واحدهاي ساختماني و بافت شهري شده است كه نتيجه آن تراكم نسبتاً كم
اشغال زمين است.

به علت تكنولوژي زمان (استفاده از مصالح آجر، سنگ و بكارگيري نيروي كششي
چوب و عدم مقاومت طولاني مصالح در مقابل رطوبت و باران)، نياز به فاصله
گرفتن از زمين و عدم امكان ساخت در ارتفاع، شهر به صورت افقي و اكثراً در يك
(كرسي بلند) يا دو طبقه گسترش يافته است. (شعباني، 1381، ص 56)

 

4-3- آثار تاريخي در ساخت شهر آمل

شهر آمل از شهرهاي قديمي مي‌باشد و از بناهاي تاريخي شهر آمل پل دوازده
چشمه مي‌باشد و از جمله وجود آرامگاه مربوط به علويان يا آل علي(ع) و ديگر
آثار تاريخي فراوان موجود در شهر آمل، قطب‌الدين حيدربن علي معروف به علامه
ميرحيدر آملي از عرفا و سادات قرن هشتم هجري است كه در كنار قبر دو تن از
عرفاي سادات دفن گرديده است. اين آرامگاه در محله پايين بازار آمل واقع شده
است.

آرامگاه امامزاده عبدا...(ع) برادر امام رضا(ع) از مراكز زيارتي است كه در
8 كيلومتري جنوب غربي شهر آمل، بعد از اسكو محله قرار دارد.

پل دوازده چشمه قديمي‌ترين عنصر موجود بر رود هراز است كه مناطق شرقي و
غربي شهر آمل را به هم مربوط مي‌سازد اين پل در دوره صفوي نام دوازده امام
احداث و در سال‌هاي اخير تعويض و بازسازي شده است.

مير قوام‌الدين مرعشي معروف به ميربزرگ از سادات مرعشي است كه در سال 781
هـ.ق فوت كرد. اين بنا در سال 814 هـ بنا گرديد و در سال 1023 هجري تعمير
اساسي شد. مصلاي كنوني شهر آمل در جوار اين آرامگاه و در سبزه ميدان واقع
شده است. (جغرافياي استان مازندران، 1381، ص 61)

 

4-4- محلات مختلف شهر و چگونگي تأثير آن‌ها در توسعه كالبدي شهر

بدون محله وابستگي آن‌ها به شهر نمي‌تواند از مفهوم كاملي برخوردار باشد،
هر چند كه اينگونه شهرها معمولاً قادرند امكانات و
فرصت‌هاي............................

 

-6- محدوده‌هاي مناطق آماري شهر آمل

در شروع مطالعات طرح جامع تجديدنظر شهر آمل و به دليل آنكه سرشماري عمومي
سال 1375 انجام و نتايج آن در اختيار اين مهندسين مشاور قرار گر فته بود.
آمارهاي مربوط به مناطق مختلف شهر در قالب 70 حوزه آماري به تفكيك از طريق
ماشين  كامپيوتري مركز آمار مبناي تقسيمات مناطق آماري قرار گرفته و انجام
آمارگيري مجدد براساس مناطق شهري و حوزه‌هاي آماري در خصوص ويژگي‌هاي
اجتماعي ـ اقتصادي و مسكن و خصوصيات واحدهاي ساختماني از نظر فيزيكي و
تأسيسات مورد استفاده آن‌ها در اين قالب شكل پذيرفته و در انجام تقسيمات
شهر به 9 منطقه آماري و يك مركز اقتصادي شهر /(C.B.D)/ كه مجموعاً ده
منطقه را شكل داده است با بهره‌گيري از معيارهاي ديگري اين مناطق
تقسيم‌بندي و در داخل مناطق دهگانه آمارگيري مجدد صورت پذيرفته است. (طرح
جامع شهر آمل، 1379، ص 146)

1- شهر آمل به د ليل وجود رودخانه هراز در مركز آن و تفكيك شهر به لحاظ جهت
جنوبي ـ شمالي رودخانه خود به دو منطقه شرقي و غربي تقسيم گرديده است كه
خود مناطق عمده شهر را تحت پوشش قرار داده است.

2- وجود مسيرهاي اصلي با عرض كافي كه خود به عنوان لبه و جدا كننده بخش‌هاي
مختلف شهر از هم مي‌باشد. اين مسيرها در بخش غربي مسيرهاي امام خميني، طالب
آملي و جاده نور را شامل مي‌گردد كه خود سبب تقسيمات مناطق 2 و 7 از مناطق
شماره 1 و 9 و 7 گرديده است.

در بخش شرقي وجود مسير امام رضا مناطق شمالي و جنوبي اين مسير را شكل داده است.

3- وجود حوزه‌هاي آماري مركز آمار ايران در سرشماري سال 1375 و سعي در
اينكه هر چند حوزه در يك منطقه حتي‌الامكان ..........................


-9- طرح‌هاي توسعه شهري

4-9-1- طرح جامع شهر آمل

قرارداد مطالعات اولين طرح جامع در بهمن ماه 1352 شمسي بين وزارت مسكن و
شهرسازي به عنوان كارفرما و مهندسين مشاور امكو منعقد گرديد كه پس از كليه
بررسي‌هاي لازم در رابطه با برنامه‌هاي دولت و اقدامات جاري شهر نتايج
مرحله اول (وضع موجود) در دي ماه 1353 تحويل داده شد در اين طرح هدف اين
بود از توسعه‌ي بي‌رويه و افقي شهر تا حد امكان جلوگيري شود. براي رسيدن به
هدف‌هاي موردنظر.....................

 

-1- اثرات توسعه فيزيكي

اثرات توسعه فيزيكي در شهر آمل به دو صورت است:

5-1-1- اثرات توسعه فيزيكي بر حوزه نفوذ

هسته اوليه شهر آمل به دليل وابستگي شهرنشينان به آب در كنار رودخانه هراز
قرار گرفته است. با گذشت زمان و پيشرفت جامعه شهرنشيني و با ايجاد و حفر
چاه در مسيرهايي دورتر از رودخانه هراز موجب شد كه شهر توسعه فيزيكي داشته
و به سمت زمين‌هاي اطراف خود كشيده شود. شدت گسترش شهر از دهه 1335 و به
خصوص 1345 به بعد، با ايجاد سيستم لوله‌كشي آب و استفاده از چاه‌هاي فراوان
در مناطق مختلف شهر بوده گسترش شهر و شهرسازي به سبك مدرن غربي و به دور از
رود هراز و شعات آن از دوره فوق‌الذكر .................

فهرست منابع :

- آسایش ، ح .، 1379 ، اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای ، تهران،
انتشارات پیام نور .

- ادارۀ کشاورزی ، 1365 ، بررسی تحقیقات طرح جامع کشاورزی حوزۀ آبریز هراز .

- ادارۀ کشاورزی شهرستان آمل ، 1355، گزارش نهایی توسعۀ کشاورزی حوزۀ
آبریز خزر ، طرح برنج ایران و ژاپن .

- آمارنامۀ استان مازندران ، 1345– 1365-1375 ، مرکز آمار ایران .

- امانی ، ا .، 1372 ، سازمان فضایی بافت قدیم آمل ، پایان نامه
کارشناسی  ارشد شهرسازی، دانشگاه تهران .

- بدر ، ر.، 1378 ، استفاده از GISو RSدر تعیین جهت گسترش توسعۀ
فیزیکی شهر رضی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، تهران، دانشگاه تربیت مدرس .

- پاپلی یزدی ، سناجردی .، 1382 ، نظریه های شهر و پیرامون ، تهران ،
انتشارات سمت .

- پورمحمدی، م .، 1385 ، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری ، تهران ،
انتشارات سمت .

- توفیق ، ف .، 1372 ، طرح ریزی کالبدی در ایران و محورهای اصلی آن،
مجموعه مقالات طرحریزی کالبدی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری
ایران .
- حبیبی ، م .، 1375 ، از شار تا ..................