پاورپوینت بررسی کامل مسجد سپه سالار (مدرسه ی عالی شهید مطهری) بهمراه پلانها و تصاویر
بخشی از مطلب
مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار (شهيد مطهري) تقريباً در منطقه ي مركزي شهر ساخته شده و در زمان ساخت از موقعيت شهري مناسبي برخوردار بوده است. با توجه به محل كاخ گلستان ، بازار دروازه شميران ، باغ و عمارت فخرالدوله ، كوچه ي ميرزا محمود وزير، خيابان عين الدوله، كوچه ي نظاميه و سه راه امين حضور كه تماماً در اطراف اين محل قرار دارند، به اين نكته مي توان پي برد.
 
مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار در استحکام و وسعت فضا و منظره ی عالی و ساخت دلگشا اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه ی عالی پایتخت به شمار می رود که بر اساس اصول مهندسی و معماری بنا شده و از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایرانی است.مهندس و طراح آن اولین مهندس و معمار تحصيلكرده ي ایرانی به نام ميرزا مهدي خان شقاقي (1299ـ1223هـ . ش؛ تهران ) ملقب به ممتحن الدوله است که پس از اتمام تحصیلات خود از فرانسه به ایران بازگشته است. مرحوم سپهسالار در نقشه کشی و طرز معماری و وضع ساختمان این بنای بزرگ ، شکل بنا و نقشه ی ابنیه ی شرقی اسلامی را در نظر داشته و به عقيده ي برخي از كارشناسان اين بنا از نزديك ترين تلفيق ها ميان معماري مساجد استانبول است. در حقیقت در این بنا حسن سلیقه ی معماری دوره ی اخیر شرقی به حدی که بایست انجام گرفته است. ساخت هسته ي اصلي بنا نزديك به پنج سال به طول انجاميده و در مدت شش سال، ساخت بنا اتمام يافته كه البته خود سپهسالار، دو سال بعد از شروع احداث بنا درگذشت و پس از مرگ وي تكميل مجموعه توسط برادرش يحيي خان مشيرالدوله صورت گرفته است. در استحکام این بنا ، ذکر همین مطلب بس که محوطه ی بنا بدواً به عمق 17 متر حفر شده و شفته ریزی محکمی صورت گرفته است. معماری این بنا که شاید بتوان به جرأت آنرا آخرین شاهکار معماری ایرانی دانست دارای الگوی چهارایوانی است.
 
 
 
بنای مسجد و مدرسه ی عالی در مجموع دارای 8 مناره ی بلند می باشد که بلندترین آن 37 متر و کوتاه ترین آن 25 متر ارتفاع دارد. امتداد نيم استوانه اي آنها تا كف حياط مي رسد و ابتكاري منحصربه فرد را به نمايش در مي آورد. تمامي مناره ها از آجر ساخته شده و پوششي با كاشي كاري بسيار زيبا دارند.
 
ـ طبق نقشه ي بنا، بنا شش ورودي دارد. ورودي هاي بخش شمالي(كه شامل سه ورودي بوده) به علت احداث كتابخانه ي مجلس، توسط مهندس سيحون در سال 1342هـ . ش مسدود و ارتباط اين قسمت از بنا با عمارت(باغ) بهارستان قطع شده است. ورودي جنوبي كه هنگام ساخت بنا، در كوچه اي شش متري قرار داشته، سردري ساده دارد كه به حياط دارالشفاء گشوده مي شود كه اكنون اين فضا به محلي براي پاسخگويي به سئوالات شرعي و دريافت وجوهات شرعيه تبديل شده است. زماني در وسط اين حياط حوضچه وجود داشته است. ورودي غربي مسجد و مدرسه ي عالي كه درب اصلي بنا محسوب مي شود داراي جلوخان و سردر عظيم و درب دو لَتي آهني با شكوه بزرگي است كه در حاشيه ي خيابان بهارستان(شهيد مصطفي خميني) واقع شده است. اين فضا مسئوليت جذب و تقسيم و راهنمايي به فضاي اصلي مسجد را بر عهده دارد و ورود و خروج مدرسه ي عالي نيز از همين فضا صورت مي گرفته است. ورودي غربي جلوخان متناسب، ديد مستقيم به داخل صحن(حياط مركزي) ندارد و به واسطه ي دالان متحدالشكل به داخل صحن مدرسه ي عالي راه مي يابد. مجموعه ي بناي مدرسه ي عالي در قسمت شرقي نيز دري به خارج دارد كه از در اصلي سمت غربي كوچكتر است و به در زنانه معروف بوده.ورودي شرقي داراي جلوخان هشتي خوش تركيب و دالاني(راهرو) طولاني است كه به گوشه ي شمال شرقي صحن مدرسه ي عالي باز مي شود. طاقي هفت كاسه در هشتيِ ورودي شرقي واقع شده و كاسه ي وسط هفت كاسه ي ديگر در خود جاي داده است كه از شاهكارهاي ميرزا جعفرخان معمار باشي است.
 
ـ صحن يا حیاط مركزي بنا، به شکل مربع و با چهار ایوان می باشد (ايوان شمالي، ايوان جنوبي، ايوان غربي و ايوان شرقي) که ایده آل مسجدسازی ایرانی است. طول ضلع حیاط 62×63 متر و ارتفاع ایوانها حدوداً 18 متر می باشد.صحن يا حياط مركزي مدرسه ی عالی دارای چهار باغچه ي مشجر و چهار پیاده گرد موسع و حوض مدور بزرگی با فواره اي در مركز آن، مي باشد که آب جاری قنات مهران ، اختصاصی مدرسه ی عالی و عمارت بهارستان (كه منزل خود سپهسالار بوده و بعد از مرگش و پس از مشروطيت محل مجلس شورای ملی گرديد) در آن روان بوده و طراوت و صفای صحن دلگشای مدرسه ی عالی را چندین برابر می نماید. در قسمت فوق ایوان شمالی دو گلدسته و مأذنه برپا شده که در وسط آن ساعت بزرگ و منحصر به فردی كه در سال 1880 ميلادي با سه ناقوس در فرانسه ساخته شده نصب گردیده است. این ساعت كه درون اتاقكي به ارتفاع 5 متر، طول 5/2 متر و عرض 5/1 متر تعبيه شده دارای دو صفحه است که یکی به طرف صحن مدرسه ی عالی و دیگری به جانب عمارت بهارستان مواجه شده. بدنه ي اتاقك ساعت، كاشي كاري شده و تزئينات چوب، روي اتاقك مذكور نقش بسته است. استفاده از ساعت به جاي مؤذنه، نمونه هاي بسيار دارد، ليكن در اين بنا مكمل مجموعه حركت هاي عمودي است و كاربرد آن بسيار به جا است.
 
بناي مدرسه ي عالي داراي يك حياط كناري نيز مي باشد. اين حياط جزء فضاهاي تقسيم شده اي هست كه در قسمت شمال شرقي بنا واقع شده است و با حياط مركزي تركيبي متناسب دارد و محل سكونت نايب التوليه مي باشد. اين بخش در قسمت شرقي داراي شاه نشيني و تعدادي اتاق در قسمت غربي است و در شمال آن تعدادي اتاق كوچك براي سرويس بهداشتي و آبدارخانه وجود دارد. اين قسمت ها از الگوي يك بناي مسكوني حياط مركزي تبعيت كرده است.
 
ـ شبستان تابستانی (گنبدخانه) بزرگترین و عجیب ترین فضای مسجد است. عرض دهانه ی گنبد آن 15 متر و ارتفاع آن 34 متر است و در مجموع مساحتی نزدیک به 1600 متر مربع را اشغال نموده است. فضاي شبستان تابستاني، پشت ايوان بزرگي است (ايوان جنوبي) كه فاقد ديوار و در ورودي بوده و به لحاظ ارتفاع زياد آن، تهويه خوبي در تابستانها به جهت حركت هوا ايجاد مي شود. اين محل از نظر فضا سازي يكي از كارهاي نمونه در زمان خود مي باشد؛ زيرا گنبد بر چهار پايه استوار است؛ در نتيجه ديد بسيار زيادي به شبستان تابستاني مي دهد. چهار مناره ي بلندتر بنا در اين ايوان و مجاور گنبد شبستان تابستاني قرار دارد.گنبدخانه ي مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار تحولي در معماري مسجد به شمار مي رود. چليپاي بزرگي به ابعاد 45متر در 45متر، گنبد اصلي را با دهانه ي 15متر در مركز قرار داده است. در قسمت جنوبي، بيننده فضايي بزرگ را بدون هر ستوني تصور مي كند. سبكي اين فضا را حتي جرزهاي عظيمي كه گنبد روي آن قرار گرفته مخدوش نمي سازد. چهار گنبد كاربندي با قاعده ي مستطيلي، بالهاي چليپا را پوشش داده اند. در نماي بيروني نيز اين چهار گنبد سلسله مراتبي در حركت به سمت گنبد اصلي با ارتفاع 25متر به وجود مي آورد. همچنين، چهار مناره ي بلند با پايه هايي كه 2متر آن سنگ است به طرز ظريف و دلپسندي حجاري و جهت استحكام بيشتر بنا در بند هاي آنها سرب ريزي شده است و بدنه ي مناره ها با كاشي منقوش گرديده است. در مورد اين گنبد خانه به جرأت مي توان گفت كه تكامل فضايي الگوي قديمي مسجد و مدارس عالي معماري ايران بعد از اسلام محسوب مي شود. در اين گنبدخانه، فضا به حداكثر گشادگي و سيلان خود در الگوي گنبدخانه ها مي رسد و گنبد كيفيت معلق و بي وزني را به دست مي آورد و از اين نظر سبك ترين و ظريف ترين گنبد خانه ايست كه ساخته شده. در مجموع گنبدخانه ي مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار به عنوان يكي از نمونه هاي معماري قاجاري از مصاديق برجسته و نهايي آن از نظر خلاقيت و نوآوري فضايي و تكامل الگوهاي قديمي معماري ايران، شاخص است و به حق مرحله ي تكامل معماري قديم محسوب مي گردد.اين گنبد يك پوشش بوده و قوس آن از نوع خفته با خيز كم مي باشد.
 
ـ شبستان زمستانی نیز پشت ایوان شرقی واقع شده است که دارای 44 ستون سنگی یکپارچه است و بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی شکل است که از داخل دارای گچ بری است و در هر سقف یکی از صفات و سمات خداوند حک شده است. در این شبستان محراب عریض با نمای سنگ مرمرین ساخته شده و بالای آن مقرنس و گچ بری شده است. مقرنس ها وگچ بری های این شبستان كه به صورت اسليمي و كتيبه هاي خطاطي شده است و همه ي آنها در سال 1350 هـ . ش توسط استاد حسين لرزاده ساخته شده بسیار زیبا و چشم نواز است. قبل از آن، طاق اين شبستان نمائي آجري داشته است. شبستان زمستاني داراي چهار ورودي است يك ورودي از صحن اصلي كه براي آقايان بوده و سه ورودي ديگر از قسمت شمالي شبستان و از درون دالان(راهرو) شرقي كه يكي از آنها مختص خانمها مي باشد.
 
 
 
بخش جنوب شرقي مسجد، پشت به شبستان زمستاني نيز زماني گرمابه و سرويس هاي بهداشتي مدرسه ي عالي را در خود جاي داده بوده است.
 
ـ دالان ها(راهروها) فضاي ورودي را به حياط مركزي و ساير قسمت ها متصل مي كنند.در اين دالان ها كاسه گنبدهاي كوچك و زيبايي واقع است كه با تزئينات آجري ساده از طرفين ايوان غربي به فضاي صحن اتصال مي يابد و وقتي از در شرقي وارد مي شويم به سمت مغرب، دهليزي به حياط اصلي باز مي شود. داخل بنا در جلوي درب شرقي، محوطه ي نسبتاً كوچكي شبيه به چهارسوق وجود دارد كه در سقف آن يكي از شاهكارهاي معماري به نام تاق هفت كاسه يا تاق معلّق قرار دارد.
 
ـ در اطراف صحن حجره هايي، دور تا دور بنا را در بر گرفته اند. اين حجره ها در دو طبقه واقع شده اند و در مجموع 60 عدد مي باشند كه نسبت به حجره هاي مدارس عالي ديگر بزرگتر و روشن تر هستند. در سردر هر يك از حجره ها طرحي بديع و مجزا از يكديگر مقرنس كاري هاي زيبا تزئين يافته است.
 
ـ مَدرَس ها كه محل تشكيل درس دانش طلب ها محسوب مي شده اند. كه دو عدد آن در دو طرف شبستان تابستاني قرار داشته و متصل به آن مي باشند. مدرس ديگري نيز وجود دارد كه از دو مدرس ديگر بزرگتر بوده و در پشت ايوان شمالي قرار دارد. دنباله ي ايوان شمالي كه گلخانه ي زمستاني مدرسه ي عالي بوده از سال 1310 هـ . ش به تالار سخنراني، تدريس، وعظ و تبليغ تبديل شده است و حالا اين تالار، محل دارالقرآن و بسيج مجموعه است.
 
ـ یکی دیگر از بخشهای بنا که در دوره ای متأخرتر(حدود 50 سال بعد تر) و در کنج شمال غربی بنا ساخته شده ، تالار ستون داری به نام چهل شیر می باشد که در مرکز آن و در میان 8 ستون سنگی، حوض سنگی نسبتاً بزرگی وجود دارد که محل وضوخانه بوده است. دور این مخزن ، چهل شیر فلزی وجود داشته که بواسطه ی بودن همین تعداد شیر به چهل شیر معروف گشته است. آب این مخزن از آب قنات تأمین می شده است و به روایتی آب انبار مسجد محسوب می شده و آب آن به مصرف آشامیدن می رسیده است.
 
ـ ساختمان کتابخانه نیز در قسمت شمال شرقی مجموعه قرار گرفته است و در نقشه ی اصلی بوده ولی در ابتدا ساخته نشده و بعد از مدتی(1313 هـ . ش) توسط «ماكسيم سيرو» معمار فرانسوي، به صورتي هماهنگ با بناي اصلي به مجموعه اضافه گردیده است.
 
 
 
دور تا دور بنا در بالاي حجره هاي طبقه ي همكف، كتيبه ي مسجد و مدرسه ي عالي كه متن وقف نامه ي مختصر آن محسوب مي شود همچون دانه هاي تسبيح قرار دارد.
 
از ويژگي هاي مهم فضاي مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار كه در واقع يكي از برجسته ترين ابداعات معماري قاجاري نيز به شمار مي رود، وجود مهتابي ها (تراس) و بهارخواب هاي وسيع در طبقه ي فوقاني است. هرچند اين فضا ها با ظرافت بسيار در مسجد سيد اصفهان و مسجد سلطاني سمنان نيز يافت مي شود، اما در مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار اين فضاها در مقياسي وسيع تر و با پيچيدگي هايي بيشتر طراحي شده است؛ چنانكه به جبهه ي شمالي بنا نيز راه يافته اند. اين ابتكار طرحي را به وجود آورده كه افزون بر القاي حس محصور و معين و امن بودن، حركتي در جهت خلاف محدوديت فضا ايجاد مي كند. چنين تدبيري در فضاسازي، امكان پيوند ميان ناظر و بنا را مختلف نمي سازد و در همان حال به پيچيدگي و غناي فضا مي افزايد. مهتابي(تراس) هاي داخل صحن باعث سبكي و تناسب فضاهاي معماري حياط مركزي بنا و در مجموع تناسب كل پلان و در نهايت آسايش استفاده كنندگان گرديده است.
 
استفاده از قاب هاي خالي براي تكميل تركيب بندي مناره ها با ايوان اصلي و حل كردن اختلاف ارتفاع چشمگير ايوان با ديگر قسمت هاي ساختمان، نوآوري ديگري است كه در طراحي اين بنا به كار گرفته شده است. كاركرد اين قاب ها در مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار بسيار بديع مي باشد و در بدنه ي خارجي بنا نيز در نهايت زيبايي به كار رفته است.
 
در بناي مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار، آجر، مصالح اصلي بنا را تشكيل مي دهد و كمتر به شكل تزئيني به كار رفته و زمينه اي براي كاشي كاري گرديده است. با اين وجود در اين بنا طاق هايي با آجركاري پرتنوع در دالان ها و ورودي ها به چشم مي خورد.
 
ـ تزئينات، چون يزدي بندي و مقرنس و كاسه بندي در اين بنا به كار رفته و كاشي كاري با كاشي هاي بسيار نفيس در سطحي وسيع مورد استفاده قرار گرفته است.
 
از انواع مهم كاشي كاري در اين بنا، كاشي هفت رنگ مُعَقلي، آجر لعابدار و كاشي معرق مي باشد كه اين نوع آخري به صورت اسليمي، گره و برجسته در بنا بكار رفته است. كاشي كاري هاي مصور خشتي ـ رنگارنگ از مشخصات ممتاز تزئينات اين بناست.
 
سنگ و تزئينات سنگي در اين مجموعه جابه جا به كار رفته و از اين نظر با ديگر ابنيه ي دوران قاجار تفاوت دارد و به معماري دوره ي زنديه شباهت مي يابد. ستون هاي يكپارچه و سنگهاي ازاره ي بنا از لحاظ حجاري قابل توجه است.
 
تزئينات چوبي نيز چون ديگر تزئينات با استادي شكل گرفته اند. درهاي حجره ها و در اصلي شبستان زمستاني گره چيني معرق دارند.
 
تزئينات فلزي هم در اين بنا به كار رفته است كه درب ورودي غربي رو به خيابان، بهترين نمونه ي تزئينات فلزي مجموعه را دارد. پشت پنجره ي حجره ها نيز نمونه هايي از فرفوژه ديده مي شود.
 
رعايت سلسله مراتب ورودي ها و كاشي كاري ، گچ بري، آئينه كاري، نمايان شدن رنگ زرد، بالا بودن بنا ها از سطح زمين، پلكان ها، سرستون ها، ايوان سه دري و پنج دري ها، سقف هاي دوردار، پنجره هاي مدور، شيشه هاي رنگي و معماري كارت پستالي از مناظر زيباي اين ساختمان هستند.
 
در مجموع، مسجد و مدرسه ی عالی سپهسالار دارای کاشی و تزیینات بی نظیری است . این تزیینات جلوه های زیبایی از هنر اسلامی و ملی کشور ماست که بر عظمت و شکوه بنا می افزاید.
همه ي اين خصوصيات و ويژگي هاي مذكور كه در معماري بنا به كار گرفته شده و با توجه به جايگاه علمي و معنوي آن از زمان احداث تا كنون و همچنين شخصيت برجسته ي باني آن، از مسجد و مدرسه ي عالي سپهسالار بنايي باشكوه و عظيم ساخته كه آنرا در خور توجه و قابل تأمل و احترام مي نمايد و بايد گفت كه يكي از ابنيه هايي است كه به حق از مفاخر فرهنگي و هنري ايران محسوب مي شود.