فهرست مطالب
عنوان...............................................شماره صفحه
فصل اول: معرفی مسجد 6
ابعاد مسجد: 7
اين مسجد داراي بناهاي متعددي است: 8
مسجد جامع اصفهان دايره المعارف معماري ايران 13
مسجد جامع 16
نماي مسجد امام اصفهان 24
ميانسرا 28
شبستان هاى مسجد: 29
گنبدخانة مسجد امام اصفهان 30
مرمت و نگاهداري: 32
سنگابهای مسجد جامع 32
مسجد جامع اصفهان آلبوم معماري اسلامي 34
مسجد جامع" اصفهان موزه معماري است 37
تغييرات مسجد جامع از زمان سلجوقيه به بعد 42
ضلع جنوبي مسجد 42
ضلع غربي 43
ضلع شمالي 44
ضلع شرقي 44
فصل دوم: كتيبه هاي مسجد 50
كتيبه هاي گنبد خاكي 51
كتيبه لوح شرقي: 52
كتيبه لوح غربي: 53
كتيبه قرآني نماي خارجي صفّه صاحب 55
كتيبه قرآني ايوان درويش 56
كتيبه قرآني ايوان شاگرد 56
كتيبه سر در واقع در شمال مسجد جامع 58
سر در جنوبي مسجد جامع در غرب گنبد نظام الملك 58
كتيبه هاي روايات و احاديث در مسجد جامع اصفهان 59
كتيبه محراب صفه صاحب 59
ستون سمت راست: 60
ستون سمت چپ: 60
خطوط بنايي در داخل مقرنسهاي صفّه صاحب 61
- بعضي جملات و عبارات مانند: 61
سمت راست: 63
سمت چپ: 63
كتيبه سمت راست: 63
كتيبه سمت چپ: 64
كتيبه هاي جرزهاي طرفين ايوان صفه استاد 64
كتيبه هاي داخل ايوان غربي (صفّه استاد) 65
اسپر سوم: 66
اسپر چهارم: 66
در وسط: 66
كتيبه محراب ايوان استاد: 67
كتيبه شاه نشين ايوان درويش 68
كتيبه هاي گچبري ايوان درويش 69
كتيبه هاي ايوان شرقي مسجد جامع (ايوان شاگرد) 71
كتيبه محراب صفه عمر 73
سر در ورودي مسجد جامع اصفهان 73
كتيبه هاي سنگي در طرفين دالان ورودي مسجد جامع 74
فصل سوم: چگونگی شکل گیری شهر و مسجد جامع اصفهان 76
دورههای مختلف توسعه مسجد: 80
1ـ دورۀ اول ( بنای اولیه یا احداث مسجد ( قرن دوم هجری – قرن هشتم میلادی)) : 80
2ـ دورۀ دوم( نوسازی و توسعه مسجد جدید ( قرن سوم هجری – قرن نهم میلادی)): 81
3ـ دورۀ سوم ( الحاقات دوره آل بویه ( قرن چهارم هجری – قرن دهم میلادی)): 81
4ـ دورۀ چهارم( اقدامات دوره سلجوقی (دوره اول) ( قرن پنجم و ششم هجری – قرن یازدهم و دوازدهم میلادی)): 82
5ـ دورۀ پنجم( اقدامات دوره سلجوقی (دوره دوم) ( قرن پنجم و ششم هجری – قرن یازدهم و دوازدهم میلادی)): 83
6ـ دورۀ ششم( اقدامات دوره ایلخانی ( قرن هشتم هجری – قرن چهاردهم میلادی)): 84
7ـ دورۀ هفتم( اقدامات دوره مظفری 86
8ـ دورۀ هشتم( اقدامات دوره تیموریان 87
9ـ دورۀ نهم( اقدامات دوره صفوی 88
ـ دورۀ دهم ( اقدامات دوره قاجار ( قرن سیزدهم هجری – قرن هیجدهم میلادی)): 90
فصل چهارم: ثبت مسجد در فهرست آثار جهانی 93
آماده سازی پرونده نامزدی مسجد جامع اصفهان در راستای ثبت آن در فهرست آثار جهانی: 94
مسجد جامع عتیق اصفهان در فهرست میراث جهانی ثبت شد 97
آرتور پوپ 100
مسجد جامع اصفهان در سفرنامه "رابرت بایرن" 100
منابع: 103
فصل اول: معرفی مسجد
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهمترین و قدیمیترین ابنیه مذهبی ایران است. کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بصورت یکی از آتشکدههای شهر اصفهان کاربری داشتهاست. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید میکند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی به نظر میآید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شدهاست.
نکته جالب توجه در معماری این مسجد آنست که بخشهای گوناگون آن در طول نزدیک به دوهزار سال شکل گرفتهاند و طی این سالها همواره در حال مرمت و باز سازی بودهاست که آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق بودهاست.
مهمترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفتهاند. سبک معماری مسجد شیوه رازی است.
ابعاد مسجد:
۱۴۰*۱۷۰
اين بنا تركيبي از سكه هاي معماري و تزئين كاري ايران در گذر زمان است از قديمي ترين مساجد ايران است كه بر روي ويرانه هاي مسجد قديمي تري ساخته شده كه اعراب ساكن حومه اصفهان در قرن دوم هجري ساخته بودند
اين مسجد داراي بناهاي متعددي است:
صحن چهار ايواني، شبستانها، مدرسه مظفري، صفه هاي كوچك دوره ديلمي، گنبد نظام الملك، گنبد تاج الملك، محراب اولجايتو، چهار ايوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درويش
قديمیترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتاً مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است اما تعميرات و الحاقات آن به دورانهای بعد به خصوص عصر صفويان مربوط می شود . اما در کاوش های باستان شناسی مراحل قبل از سلجوقی هم به دست آمده که به دوران آل بويه و قرن سوم هجری باز می گردد. در همين کاوش ها آثار قبل از اسلام نيز کشف شده است.
مسجد دارای وروديهای متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخشهايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند اين ورودیها همه در يک زمان ساخته نشده اند و هر يک در مقطعی از تاريخ و در ارتباط با ساختمان درون و بيرون بنا به وجود آمده اند. گذرها و معابری که در گرداگرد مسجد وجود دارند بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد.
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و از آنجا که ابداعات هنری و معماری ۱۵ قرن دوران اسلامی را در خود گرد آورده است يکی از بهترين آثاری به شمار می رود که در دنيای امروز شهرت دارد. با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و نا آرامی های دوران های مختلف آسيب فراوان ديده و دوباره بازسازی و مرمت شده است.
مسجد جامع اصفهان خرقهاي است هزارگون به ارث رسيده از گذشتگان كه در طول 12 قرن هر وارثي نقشي بر اندام آن انداخته، از معماري ساده قرن دوم ه.ق تا آجركاريهاي سلجوقي و نقوش كاشيكاري صفوي به قول دكتر «حسين يقيني» پژوهشگر تاريخ و معماري آلبومي از هنر معماري ايراني.
انعقاد نطفه اصفهان بزرگ را بايد همزمان با بنياد مسجد جامع اصفهان در محل فعلي آن در سال 156 ه.ق دانست. بناي اوليه مسجد را طايفه بني تميم روي تپه يهوديه بنا كردند و بعدها ثروتمندان زمينهاي اطراف منتهياليه شمال غربي مسجد را به آن اضافه كرده و كم كم بناي فعلي مسجد جامع امروزين را شكل دادند.
گرچه اعتقادي ميان مردم اصفهان رواج دارد كه معتقدند مسجد جامع اصفهان در محلي بنا شده كه پيش از اسلام آتشكده بوده است اما اين نظريه همچنان در هالهاي از ابهام باقي مانده در حالي كه علت اين ادعا را وجود يك «پي» دوره ساساني در زمين محل گنبد خواجه نظام الملك ميدانند اما دكتر «يقيني» با قاطعيت ميگويد كه بر اساس شواهد تاريخي اين جا زمين بكري بوده كه از ابتدا براي ساخت مسجد اختصاص داده شده است.
به هر روي مسجد سادهاي كه قبيله بني تميم بنا كردند كم كم با گسترش جمعيت اصفهان در قرن سوم هجري و نياز به فضايي وسيعتر در زمان خليفه عباسي «المستعصم» در سال 226 ه. وارد دومين مرحله تحول اساسي خود شد، مسجد اوليه تخريب و مسجدي عظيم با وسعتي چند برابر مسجد اوليه جايگزين آن شد كه به شكل مساجد جامع ساير شهرهاي اسلامي همزمان خود بود. شبستان اين مسجد و جبهه جنوبي به سمت قبله داراي شش دهانه، شمال چهار دهانه و شرق و غرب دو دهانه داشت و ديواري خشتي مسجد را در برگرفته بود. نماي خارجي مسجد نيز با طاقههايي از كاهگل سرخ رنگ تزئين شده بود.
مرحله سوم تحولات مسجد جامع اصفهان را بايد در قرن چهارم ه.ق و اوج جنبشهاي ملي و تشيع و به دنبال آن ظهور سلسله آل بويه مشاهده كرد.
انتخاب اصفهان به عنوان يكي از مراكز عمده فرمانروايي اين خاندان مسجد جامع را دور از تحولات نگه نميدارد و در اين مرحله علاوه بر الحاقاتي كه در جهت توسعه مسجد صورت ميگيرد يك مرمت كلي نيز در آن انجام ميشود كه با كم كردن از فضاي باز صحن مسجد يك دهانه با ستونهاي آجري نقش هندسي به شبستانهاي سرپوشيده دور آن اضافه ميشود ولي اين قدم در طرح اساسي مسجد جامع تغيير عمدهاي وارد نميسازد.
اما شايد بزرگترين تحولاتي كه به نوعي به مسجد جامع امروزين منجر شده است را بايد در مرحله چهارم تغييرات يا به نوعي در دوره سلسله سلجوقيان دنبال كرد. مسجد بزرگترين تغييرات را از نقطه نظر كالبد داخلي و خارجي در قرون پنج و شش ه.ق به خود ديد و بزرگترين تحول معماري ايران اسلامي در اين دوره تاريخي ايجاد شد، درآمدن از پوسته مسجد ساده شبستاني به شكل مساجد چهار ايواني كه ويژه مساجد ايراني است احتمالا از قرن پنج ه.ق به بعد و با مسجد جامع اصفهان آغاز شد. با ساختن گنبد خواجه نظامالملك در جنوب و گنبد تاجالملك در شمال مسجد و ايجاد چهار ايوان، مسجد از حالت شبستاني ساده درآمد. از اين پس معماري مساجد چهار ايواني ويژگي بارز معماري مساجد ايران ميشود.
اصفهان از اين زمان در فاصله قرون 7 تا 11 ه.ق كه توسط صفويان به پايتختي برگزيده ميشود دچار نوسانات شديد اقتصادي، اجتماعي و سياسي ميشود و به تبع آن تغييراتي در دوره ايلخانان، آل مظفر، تيموريان و تركمنان آق قويونلو و... در مسجد جامع به وجود ميآيد كه اين تغييرات بيشتر در سطوح خارجي به خصوص نماهاي داخلي مسجد، ايوانها و تغييراتي در استخوانبندي بخشهايي از مسجد است