خلاصه مقاله:
 
اگر بناها باعث جدايي ما از طبيعت مي شوند تا از سويي ما را از بعضي عوامل طبيعي حفظ كنند و از سوي ديگر در جاي خود گوياي قلمرو انساني تر باشند و اگر اين خصوصيت باعث مي شود تا كالبدمان در يك شكل ثانوي و بيگانه قرار گيرد كه گر چه مطلوب نظرمان بوده است ، اما كيفيتي سرد و مصنوعي دارد . اين جاست كه عنصر آب با نقش حساس خود ما را دوباره به طبيعت پيوند مي زند . انواع متنوع آب نماها ، فواره ها و نهرهاي آب ، ظرايف معماري را چون حلقه هاي يك زنجير در يك شبكه ارتباطي به يكديگر پيوند مي زنند و در هم منعكس مي كنند ، گويي پل ارتباطي بين قطعات از هم جدايي است كه معماري پديد آورنده آن هاست . در همه ادوار ، معماران ما آب را در مجموعه هاي خود وارد مي آردند و گنجينه اي از خصوصيات فيزيكي و مذهبي را به خدمت مي گرفتند تا معماري آنان از غناي بيشتري برخوردار باشد .
در اين ميان در معماري مناطق كويري ايران ، آب عنصر حيات و ادامه زندگي وابستگي شديدي به وجود آن داشته است ، لذا معماران ، با زيركي و ذكاوت ، ترفندهايي خاص در آفرينش و خلق ناصر معماري گوناگون و گاهاً منحصر به فرد ، به كار گرفته اند تا موجبات آسايش و راحتي زندگي انسان كويري را فراهم آورند كه ساكنان اين نواحي به دور از گرماي طاقت فرساي تابستان هاي كوير ، به زندگي و انجام فعاليت هاي روزمره در محيطي خنك و لذت بخش بپردازد .
يكي از اين گونه هاي كالبدي معماري كه با استفاد ه از عنصر آب، در شهر كويري كاشان شكل گرفته است، حوض خانه مي باشد . در اين شهر تاريخي و مذهبي نوع خاصي بناي مسكوني وجود دارد كه در مسير حركت آبِ قنات هايي كه از شهر عبور مي آرده اند ، ساخته مي شده و در تابستان ها ، به عنوان يك خانه ييلاقي مورد استفاده قرار مي گرفته اند. اين نوع ساختمان كه به حوض خانه موسوم است ، مستقل و جدا از خانه هاي مسكوني احداث مي گرديده و با اين خصوصيات و كاربري فقط در كاشان وجود داشته ( و تعدادي از آن ها ، هنوز هم وجود دارند ) و منحصراً در ماه هاي گرم سال مورد استفاده قرا ر مي گرفته ، در سير و تحول توسعه هنر يا صنعت معماري ابداع شده است .
اين نوع بنا ، به عنوان يك مكان مسكوني ، آن هم به صورت منفك و مجزا از خانه ها و عمارات مسكوني ، پديده اي است كه فقط در شهر كاشان و بعضي از آبادي هاي نزديك و تقريباً چسبيده به شهر ؛ مانند فين عليا و فين سفلي ، به وجود آمده است و در هيچ يك از شهر ها و آبادي هاي مجاور آاشان و يا ديگر شهرهاي حاشيه آوير ، وجود چنين بناهايي با مشخصه اي كه در كاشان وجود دارد، شناخته نشده است .
داشتن عمارت حوض خانه ، يكي از علايم و نشانه هاي تشخص و تعيين هم به شمار مي آمده است و لذا افرادي كه از نظر مالي توان ساخت چنين بنايي را مي يافته اند ، به لحاظ ابراز وجود و پيدا آردن شخصيت اجتماعي و سرشناس شدن د ر جامعه ، مبادرت به احداث حوض خانه مي آرده اند تا علاوه بر برخورداري از فضاي مطبوع آن در تابستان ، به عنوان طبقه ممتاز و متمكن جامعه هم مطرح باشند .
اين مقاله در ادامه به بيان انگيزه و احداث حوض خانه ، مشخصه هاي حوض خانه ها ، دلايل احداث حوض خانه هاي شهر كاشان ، معرفي برخي از حوض خانه هاي تاريخي و بررسي انواع حوض خانه ها از نظر طرح و نقشه خواهد پرداخت .