طراحی کل مجموعه شهر
منظور از طرح کل مجموعه شهر، طراحی در مقیاس شهر است که بخش قدیمی شامل: مرکز شهر و مراکز محلات، بخش میانی، بخش بیرونی و توسعه پیشنهادی را در بر می گیرد. طراحی در این مقیاس مستلزم مشارکت و مساعدت گروهی است. تهیه نقشه اساسی توسعه شهر و برقراری انسجام و پیوستگس بین بخشهای مختلف شهر، تعیین مناطق پرمسئله که مستلزم رسیدگی و طراحی جزییتر است و روشن نمودن اولویتها و تصمیم گیریهایی در شهر که باید توسط مقامات اجرایی اتخاذ گردد، در این مقیاس صورت می گیرد. طراحی در این بخش باید با آگاهی از خصوصیات و مسایل بخشهای مختلف شهر صورت پذیرد. قاعدتاً طرحهای شهرسازی با نام طرح جامع، طرح تجدید نظر یا طرح توسعه و عمران باید چنین مواردی را پاسخگو باشند.
طراحی در بخش درونی
بخش درونی یا بخش قدیمی شهر محصول شکل گیری مداوم و پیوسته ای است که در طول چندین قرن رخ د اده و متبلی به مسائل بسیاری است. مجموعه این بخش عمدتاً ساخته شده و زمین آزاد آن برای طراحی کم است. تجربه برداشت کیفیت ساختمانی ابنیه نشان می دهد که ساختمانها به: قدیمی با ارزش و سالم، مرمتی، تخریبی، مخروبه و نوساز قابل تقسیم هستند. بخشهای مخروبه و تخریبی به صورت لکه های پراکنده یا پیوسته در حال افزایش می باشند سیاستهای نادرست برنامه ریزی و طراحی که در مورد کل مجموعه شهر در اغلب طرحهای جامع اتخاذ گردیده نه تنها تقویت این بخش را به دنبال نداشته بلکه باعث تسریع در فرسودگی آن شده است.
ویژگی عمده ساخت کالبدی بخش قدیمی را می توان در اصل زیر خلاصه نمود:
اصل پیوستگی فضایی: سازمان کالبدی شهرهای قدیمی ایران بر پیوند فضایی میان عناصر مجموعه: 1) مرکز شهر و 2) مراکز محلات، از طریق یک رشته فضاها و عناصر ارتباط دهنده: 3) گذرهای اصلی و 4) میدان استوار است.
مفهوم طراحی شهری در بخش قدیمی شهرهای ایران تجدید سازمان فضایی، تصحیح و در صورت لزوم تعریض گذرهای اصلی و ایجاد دسترسیهای سواره و فضاهای شهری جدید با طراحی بدنه ها و غیره به یاری این اصل است. پیش از اقدام به این کارها باید خصوصیات و ارزشهای فضایی بصری شهر قدیمی اعم از مراکز شهری، مراکز محلات، گذر و میدان شناخته شود.
در اینجا، پیش از اینکه ارزشهای فضایی بصری شهر ایرانی مورد بررسی قرار گیرد، اصل پیوستگی فضایی در چند شهر قدیمی ایران نشان داده می شود.
یزد
پیوند فضایی میان عناصر مجموعه: مرکز شهر قلعه ای قدیم، مرکز شهر قدیمی، مراکز محلات 1و2و3 ... از طریق گذرهای اصلی. مرز محلات و نام آنها با شماره داخل دایره در متن و نقشه مشخص شده است.
منابع اصلی تهیه و تکمیل نقشه شهر یزد در این مطالعه عبارتند از:
مطالعات محلی نگارنده برای تهیه پایان نامه فوق لیسانس معماری در سال 1350؛ مطالعات تکمیلی نگارنده در شهر یزد برای تهیه طرح جامع و تفصیلی شهر یزد- دانشگاه تهران دانشکده هنرهای زیبا سالهای 54-1352 ( این مطالعات از یک نقشه محله بندی حاصل مطالعات شخصی خانم سیما کوبان که به دفتر طرح یزد داده شد، سود برد)؛ کتاب یادگارهای یزد، جلد دوم، تألیف ایرج افشار که در سال 1354 به چاپ رسید؛ مقاله نگارنده تحت عنوان CITY PLANNING IN THE HOT DTYCLIMATE OF IRAN" "
در کتاب: " DESIGN FOR ARID REGIONS ED: G GOLANY " که در سال 1983 در نیویورک به چاپ رسید؛ و سرانجام کوششهای نگارنده در تصحیح نهایی برای مطالعه حاضر.
لازم به توضیح است که کتاب یادگارهای یزد بر اساس متون تاریخی از 17 محله دیگر غیر از آنچه که در زیر آمده است، نام می برد. این محلات عبارتند از: ایلچی خان، باغ گلشن، بکشاه، پشت خونعلی، پشت قلعه، پنجه علی، تازیان، چارکوچهف حوض مُلتکیه، دروازه، قصابها، دروازه مهریز، سر ریگ، کوچه بیوک، گلچنان، لب خندق، مخزن و مصلی عتیق.
این محلات در مطالعات طرح جامع یزد شناسایی نشده اند. بررسیهای محلی دقیقتر ممکن است به شناسایی برخی از این محلات بیانجامد و یا معلوم کند که نام برخی از محلات درهم ادغام شده و یا عوض شده است. چند محله روستایی نیز که در مطالعات طرح جامع شناخته شده، در مطالعه حاضر مورد نظر قرار نگرفته است. این امر به دلیل گسستگی فضایی این محلات با مجموعه شهر قدیمی بوده است. این محلات عبارتند از نصر آباد، کَسنَویه، امیرآباد، محمود آباد، نعیم آباد، مهدی آباد، خرمشاه، اهرستان و خیر آباد.
محلات و مجموعه های مراکز محلات و مرکز شهر در مسیر یا تقاطع گذرهای اصلی که ساخت کالبدی شهر قدیمی را ترسیم می کنند عبارتند از: