شهر زیرزمینی نوش آباد
شهرهای زیرزمینی :
شهر های زیرزمینی با ساختار های متراکم و پیچیده در قالب شبکه های زیر زمینی مرکب از دالان ها و فضاهای تو در تو با دست در دل خاک کنده شده اند .
این فضاهای زیرزمینی در بیرون شهرها و در دل کوهپایه ها و تپه ها ی طبیعی و یا در زیر شهرهای مسکونی حفر شده اند.
ایجاد پناهگاهی در برابر خطرات احتمالی و ایجاد مکانی برای اجرای آیین های مذهبی و کارکردهای دینی مانند تدفین مردگان ؛ مهمترین انگیزهای ساخت چنین شهرهایی بوده که گاه حدود 40 الی 50 متر در دل خاک فرو رفته اند .
وسعت شهرهای زیرزمینی به تعداد افراد ساکن در آن بستگی داشته ؛ و شامل فضاهایی برای زندگی موقت و انبارهایی برای حفاظت از اموال با ارزش و مواد خوراکی و حتی گورستان بوده ، دسترسی به فضاهای داخلی به صورت کنترل شده از طریق ورودی هایی امکان پذیر بود که تنها در مواقع لزوم مورد استفاده قرار میگرفت.
این شهرها در دو سطح افقی و عمودی گسترش می یافت و گاه چند طبقه را در بر میگرفت . دسترسی به طبقات از طریق مسیرهایی عمودی و یا شیب راهه هایی مورب صورت می گرفت .
نوش آباد :
نوش آباد از شهرهای تاریخی استان اصفهان است که در 9 کیلومتری شمال کاشان و در حاشیه جنوب غربی کویر مرکزی ایران واقع است.
اقلیم گرم و خشک و میانگین بارش سالیانه بسیار کم ، رطوبت اندک و اختلاف دمای بالای شبانه روز و نیز پایین بودن سطح آب های زیر زمینی ، شرایط نسبتا سختی برای ساکنین آن به وجود می آورده .
با توجه به این شرایط ، مشخصات بافت شهری و روستایی متراکم برای محافظت از پوسته دورنی را میتوان به این شهر بر شمرد :
• فضاهای شهری کاملا محصور
• درهم تنیدگی دسترسی ها
• بهره گیری از برج و بارو و دیواره بلند در بیرون شهر به عنوان حصار خارجی
• کوچه های باریک نامنظم و بعضا پوشیده و یا نیمه پوشیده ( طاق – ساباط )
• ساختمان های متصل به هم و فرو رفته در بستر خاک
• استقرار مجموعه های زیستی خلاف جهت تابش آفتاب و بادهای طوفان زا
• کاهش سطوح بازشوها به سمت بیرون و بهره گیری از مصالح بوم آورد با ظرفیت حرارتی بالا
شهرزیرزمینی نوش آباد :
قدیمیترین منبعی که از این شهر سخن به میان آورده، کتاب الاعلاق النفیسه اثر ابن رسته در سال 290 هجری قمری است که از این شهر به عنوان یکی از منزلگاه بین ری و اصفهان یاد کرده است.
وجه تسمیه ی نام شهر در کتاب تاریخ قم چنین ذکر شده :
<< این دیه را بدین سبب انوش آباد نام نهاده اند که یکی از اکاسره ( ساسانیان ) بدین ناحیت بگذشته بود و چون آنجا را چشمه ای خشک و موضعی مناسب یافت ، بفرمود که در آنجا دهی بنا نهاده اند و انوش آباد نام نهادند >>
بررسی روند توسعه کالبدی شهر مبین چندین دوره تاریخی در طول حیاط شهر است . با استناد به کتاب های تاریخی ریشه های پیدایش شهر به هزاره نخست قبل از میلاد باز میگردد . در این کتاب ها ، نوش آباد محل سکونت مهاجران تپه سیلک معرفی شده است .
ساخت مسجد جامع – عنصر اصلی شهر اسلامی – در دوره سلجوقی نقطه عطف روند تکامل نوش آباد است . این مسجد با دو ایوان و شبستانی با 18 طاق چشمه و مناره آجری بسیار زیبا ، پس از مسجد جامع کاشان و قلعه ی جلالی ها قدیمیترین اثر معماری اسلامی در منطقه کاشان است .
قلعه ی سیزان ، از دیگر یادگاری های این دوره ی تاریخی ، قلعه ی خشتی زیبایی است که ساختاری مستطیلی شکل دارد و دو سر در در بخش های شمالی و غربی ورودی های آن را شکل می دهند . این بنا 9 برج مدور دارد که چهار گوشه و در میانه اضلاع جنوبی ، شمالی و شرقی قرار دارد . دو برج دیگر در طرفین سر در غربی واقع شده اند . مساحت قلعه در حدود ده هزار متر مربع است و دیواره هایی با قطر حدود شش متر اضلاع آن را تشکیل می دهند .
نوش آباد در قرن هفتم ، مانند بسیاری از شهر های دیگر مورد هجوم مغولان قرار گرفت . یادگار جانشیان چنگیز خان - ایلخانیان – را در شهر، مسجد علی است که امروزه تنها نشانه ی باقیمانده از شکوه اولیه اش ، محراب گچ بری شده ی آن است.
دوره صفوی دوره حیات مذهبی شهر است .اهمیت مذهبی کاشان و ایالات تابعه آن در این دوره سبب ساخت بناهای مذهبی بی شماری بوده است . هرچند بر اثر قحطی ، سیلاب های ویرانگر و قتل و غارت مردم شهر توسط شروری به نام نایب حسن ، اهالی نوش آباد دوران سخت و مصیبت باری در آن روزها داشتند .
دوره پهلوی دوره توسعه کالبد قاجاری شهر است . شهر در این دوره در جهت غربی – شرقی گسترش یافت . در پی تغییرات شهری و توسعه آن ، قلعه سیزان ، که پیش از این در خارج از شهر قرار داشت، به درون آن کشیده شد.
دوره معاصر دوران رشد و توسعه و تغییرات کالبدی شهر است که در اثر آن ، ساختار متراکم و پیوسته شهری به دو بلوک غربی و شرقی تقسیم شده و به بدنه های جدیدی در دو طرف خیابان جدیدالاحداث شکل گرفته است . شهر در این دوره ساختاری تخم مرغی به خود گرفته و روند گسترش غربی – شرقی آن به واسطه قرارگیرزی دو رودخانه فصلی در طرفین آن متوقف شده است.
ارزشمندترین اثر تاریخی نوش آباد ، ناپیداترین آنهاست ؛ شهری که تماما در زیر زمین و زیر شهر اصلی گسترده شده است . این شهر در اوایل دهه حاضر کشف و در سال 1385 با شماره 15816 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این شهر با وسعتی حدود 15 هزار متر مربع در سه طبقه ساخته شده که طبقه اول در عمق 3 متری ، طبقه دوم در 8 یا 9 متری و طبقه سوم در عمق 16 متری از سطح زمین قرار دارد و فضاهای مختلفی چون راهرو های ارتباطی ، اتاق ها ، سرویس های بهداشتی ،پایاب و قنات ،چاه ها و کانال های عمودی و... را در خود جای داده است .
ساختار متراکم و گسترده ،فضا های معماری شامل دالان ها تو در تو و منشعب از یکدیگر و وجود اتاق ها و فضا ها ی کوچک فاقد نور طبیعی از ویژگی های طبقات سه گانه شهر است .
راه های ورود به داخل این مجموعه به طرق مختلف و اغلب مخفیانه ،در منازل یا داخل قلعه خشتی مجاور شهر یا نقاط پر جمعیت و داخل کانال های پایاب و قنات ها ،چاه های داخل مساجد و به طور کلی هر جایی که در زمان حمله دشمن امکان دسترسی سریع و فرار ساکنان را فراهم می آورده ، ایجاد شده است . هرچند هم اکنون دسترسی اصلی بازدید شهر از طریق بازشویی است که در دیواره مخزن آب انبار مرکزی در محله توی ده تعبیه شده است .
آب انبار نوش آباد:
دیوار آب انبار : برداشت آب از قسمت فوقانی مخزن در سطح زمین صورت میگرفته و این قسمت از دیوار جهت ورود بازدیدکنندگان کنده شده.. ملات آب انبار از ساروج است .
آب داخل آب انبار در گرم ترین روز های سال هم خنک بوده و این به لطف وجود دو بادگیر در کنار گنبد آب انبار بوده که هم اکنون هم باعث خنکی داخل آب انبار و ورود هوای تازه میشود .
ویژگی مهم شهر این است که تمام فضا های آن با دست و ادوات ابتدایی با دقت و ظرافت در زیرزمین حفر شده اند . راهرو های تنگ و تاریک عامل ارتباطی فضاهای مختلف هر طبقه است که در فواصل مختلف به فضاهای گشاده تری منتهی می شود . این فضاها در طرفین راهرو ی ارتباطی ،شامل اتاقک هایی با ابعاد 2*2 متر است که محل زندگی ساکنان شهر زیر زمینی به شمار می رفت.
ساکنان شهر برای استفاده مفید از این فضاها ،تمهیدات زیادی به کار می بسته اند. اتاق ها به صورت تو در تو و با راهروهایی زاویه دار، که مانع دید مستقیم به فضای بعدی می شوند ،ساخته شده اند .
در بدنه اتاق ها در نزدیکی سقف ، در ارتفاع 160 سانتیمتری از تراز کف ،حفره هایی برای استقرار چراغ های پیه سوز ، جهت روشنایی فضای داخلی ،کنده شده است . همچنین در بدنه دیواره ها تاقچه هایی تعبیه شده که محلی است برای قرار دادن اسباب و لوازم مصرفی.
1 - راهروی اصلی
2- راهروی فرعی
3- حجره (اتاقک )
4- چاه های ارتباطی با طبقات دیگر
5- آبریزگاه
چنان که گفته شد ، ارتباط عمودی بخش های مختلف شهر زیر زمینی ، از طریق چاه ها و کانال های عمودی صورت میگرفته ، به عبارت دیگر ، طبقات مختلف شهر از طریق کانال های عمودی و افقی به هم مرتبط می شوند؛چاه هایی که 3 تا 5 متر ارتفاع و 70 تا 80 سانتی متر قطر دارند و ورود به آنها بسیار دشوار است . در دهانه هر چاهک ، سنگ بسیار بزرگ و سنگینی همانند سنگ آسیاب دیده می شود که به هنگام پناه بردن به دیگر طبقات ، دهانه کانال یا چاه را به وسیله آن می بستند ، همچنین در کنار دهانه ورودی این چاه ها ،سنگ های کوچکتری نیز دیده می شود که به احتمال فراوان از ابزار دفاعیه مدافعان شهر بوده است،به گونه ای که اگر مهاجمان قصد ورود به طبقه های مختلف را داشتند ، با این سنگ ها به او حمله می کرده اند .
برای معطل نگه داشتن دشمن و ایجاد ترس و وحشت بر دل دشمنان تله های فیزیکی زیادی بر سر راهشان ایجاد می کردند از جمله اینکه در وسط اطاقها چاههای بسیار عمیقی وجود دارد که با تخته سنگی که در وسط آن دستکهایی قرار دارد و روی آن را با خاک می پوشاندند و به لحاظ تاریک بودن فضا و عدم دید کافی با قرار گرفتن دشمن روی تخته سنگ،سنگ می چرخیده و دشمن را به قعر چاه می فرستاده است. یا اینکه راههای گریز زیادی را به صورت راهرو پیچ در پیچ ایجاد کرده بودند و دشمن که از راه های اصلی با خبر نبود٬ در پیچ و خم این راه ها گم می شد.
نکته جالب توجه این است که این چاهک ها طوری حفر شده اند که برای ورود به طبقات زیرین ناگزیر باید از پایین به بالا حرکت کرد که این امر قدرت دفاعی مهاجمان شهر را به صفر می رساند . تاریکی فضاها و پیچ و خم فراوان آن ها ، گودال های ایجاد شده در مسیر راهروها و نیز وجود مسیر های انحرافی ،که به جایی ختم نمی شوند ، از دیگر تمهیدات سازندگان شهر جهت دفاع از جان و مال خود بوده است .
وجود چنین ساختارهایی ثابت میکند که انگیزه اصلی ساخت شهر دفاع بوده است ، چرا که بر اساس مدارک تاریخی ،منطقه کاشان و شهرهای اطراف آن از دیر باز مورد حمله و یورش اقوام مختلف و منطقه ای ناامن بوده است .
قائله نایب حسن و داستان قتل و غارت مردم شهر توسط وی یکی از انگیزه های مردم شهر برای پناه بردن به زیر زمین بوده است .
از موارد بسیار جالب توجه در این شهر تهوبه داخل آن است که به نظر می رسد از طریق کانال های عمودی که در طبقه اول و روبه سطح زمین ایجاد شده اند ،امکان پذیر می گشته است ، علاوه بر آن چاه های مرتبط طبقات ، علاوه بر عملکرد عبور و مرور ، باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین تر نیز می شده اند.
با توجه به تو در تو بودن فضاها هیچ گونه مشکل تنفسی احساس نمی شود و این یکی از شگفتی های داخل این مجموعه می باشد.افراد تا زمانی داخل اویی ها می ماندند که از برقراری امنیت داخل شهر اطمینان حاصل می کردند.هوای داخل از طریق چاهایی که به صورت غیر مستقیم به سطح زمین مرتبط بوده تامین می شود.خمره ایی که هم از داخل هم از بیرون لعاب داده شده و به صورت گلهای بر جسته و منقوش می باشد در داخل فضاها کشف شده نشان از آن دارد برای نگهداری روغن چراغ و یا آذوقه کاربرد داشته است.آب مصرفی و شرب ساکنین داخل شهر زیر زمینی توسط راههای مخفی که به پایابهای مرتبط به رشته قنات ها بوده و از زیر زمین می گذرد تامین می کردند.این فضاها نه تنها در سطح زیرین شهر گسترده شده تا حصار بیرون شهر و حتی شهر تاریخی و تالار نیاسر راه دارد.راههای مختلف دیگری به برون شهرنوش آباد از زیر زمین مشاهده شده که به چاههای داخل قلاع اطراف شهر مرتبط می باشد.
از دیگر سامانه های به کار رفته در ساختار معماری شهر زیرزمینی ،نحوه آبرسانی به فضاهای مختلف آن است .بررسی های میدانی و مشاهدات حاکی از طراحی و ساخت پایاب هایی است که آب مورد نیاز ساکنان شهر را فراهم میکرده است. علاوه بر پایاب ها ، مسیر راهرو ها چنان طراحی شده که در برخی از بخش ها به مسیر قنات مرتبط می شده است. در این بخش ،فضاهای متعدد در طبقات مختلف توسط یک ورودی به قنات راه می یافت . دسترسی به آب پایاب و قنات از طریق پله هایی میسر بوده که در دل زمین حفر شده اند .
بر اساس مستندات و شواهد تاریخی ، از حدود 100 سال پیش و پس از دفع قائله نایب حسن و اعدام وی در تهران ، شهر زیرزمینی بلااستفاده مانده است .
در این دوره ، فاضلاب های منازل مسکونی، که از طریق چاه های جذبی وارد شهر زیرزمینی می شدند ، به همرا رسوبات ناشی از ورود سیل، موجب تخریب برخی نقاط مجموعه شده است ، که تمهیداتی را برای حفظ شهر زیرزمینی گوشزد می کند .
نظر به اينكه شهر زيرزميني قابليت ويژه اي براي نوش آباد و كاشان در امر توسعه گردشگري دارد از آن مي توان به عنوان محور توسعه گردشگري ياد كرد. بر همين اساس برداشتن موانع و مشكلات آن آينده اي روشن را براي نوش آباد ترسيم مي كند. در حال حاضر يكي از خطرات اصلي كه شهر زيرزميني را تهديد مي كند ريزش فاضلاب شهري به داخل اين اثر ملي است به طوري كه حتي در سومين فصل كاوش براي باستان شناسان نيز مشكلات فراواني را ايجاد كرد و موجب توقف حفاري شد. كارشناسان معتقدند نشست فاضلاب به درون فضاها موجب افزايش رطوبت، آسيب ديدن ديوارهاي دالان ها و محلي براي رشد حيوانات و حشرات مختلف شده است.
براي حفاظت اين شهر زيرزميني حفر چاههايي با عمقي پائين تر از آن براي منازل مسكوني كه در مسير كاوش هستند از ضروري ترين كارها براي ادامه كاوش است.
همچنين لازم است طرح مرمت اضطراري براي حفاظت شهر زيرزميني ازسوي كارشناسان خبره تهيه شود.
به تازگي با پيگيري انجمن دوستداران، زميني از سوي شهرداري نوش آباد آزادسازي شده كه در خروجي شهر زيرزميني براي اسكان موقت گردشگر ساخته شود كه با اين منظور ورودي و خروجي جدا باشد تا از ترافيك در زيرزمين جلوگيري شود.
جلوگيري از تردد ماشين هاي سنگين در مناطق كاوش اين ترددها موجب شكاف در سقف اوئي ها شده است و ادامه كاوش به طرحي جامع كه نياز اصلي اين شهر زيرزمين است نياز دارد.
به گفته كارشناسان در ورودي هاي شهر زيرزميني، مخزن هاي آب انبار وجود دارد كه از اين فضا براي نشست موقت گردشگر به عنوان سالن انتظار استفاده مي شود كه لازم است مرمت شود و فنس و توري زير آجرها نصب شود كه چنانچه آجري از سقف جدا شد براي گردشگران خطري نداشته باشد.