جغرافياي طبيعي شهرستان    1
فصل اوّل : جغرافياي طبيعي شهرستان    1
1-1. موقعيت جغرافيايي شهرستان    1
شهرستان نيشابور با قرارگرفتن در استان خراسان رضوي و در 
محدوده‎ي رياضي (58 درجه و 8 دقيقه تا 59 درجه و 20 دقيقه) طول جغرافيايي و        
(35 درجه و 35 دقيقه تا 36 درجه و 52 دقيقه) عرض شمالي واقع گرديده است . 
(جدول ش 1: طول و عرض جغرافيايي شهرستان‎هاي استان)    1
موقع نسبي :    1
جدول شماره 1: طول و عرض جغرافيايي شهرستان‎هاي استان خراسان    2
مأخذ : سازمان مديريت و برنامه‎ريزي استان خراسان .    4
1-1-2. وسعت شهرستان نيشابور    6
1-1-3. تقسيمات سياسي شهرستان نيشابور    7
دهستان‎ها و آبادي‎هاي بخش مركزي :    7
دهستان فضل    7
دهستان دربقاضي    7
دهستان مازول    8
دهستان ريوند    8
2) بخش تحت جلگه    8
5) بخش زبرخان :    9
(تقسيمات سياسي وزارت كشور ، 1378)    9
1-2. اقليم شهرستان نيشابور    12
1-2-1. بررسي كلي آب و هوا    12
1-2-2. دما :    13
ج ش 4 : معدل وضع جوّي شهرستان‎هاي استان خراسان رضوي1379    14
1-2-3. بارش:    15
ج ش 5 : وضع جوّي شهرستان نيشابور به تفكيك ماه    18
مأخذ: آمارنامه استان خراسان:1378.    18
نمودار آمبروترميك (روش گوستن)    19
نمودار شماره 4: منحني آمبروترميك سال 1380    19
1-2-4. رطوبت نسبي:    21
1-2-5. بادها :    21
3-1. مطالعات ژئومورفولوژي شهرستان    22
1-3-1. توپوگرافي :    22
ـ بينالود :    23
ـ كوه معدن :    24
ـ كوه بوژان :    24
ـ كوه بالا سفيد :    24
ـ كوه هفت برادر :    24
ـ كوه بهم:    25
ـ مسائل كلي زمين‎شناسي و خاك‎شناسي    27
1-3-2-1. زمين‎شناسي    27
نقشه شماره 4: زمين شناسي منطقه جغرافيايي نيشابور    29
1-3-2-2. خاك‎شناسي    30
1) بخش جغرافيايي نيشابور و ماروسك    30
ج) دشت ليموني نيشابور    31
ذ) امتداد پايكوه جغتاي    31
2) بخش جغرافيايي كال‎شور    31
1-4. منابع طبيعي    31
مرتع :    33
زندگي جانوري    34
1-5. منابع و مسائل آب    35
1-5-1. هيدرولوژي دشت نيشابور    35
1-5-2. آب‎هاي سطحي    38
2- رودخانه بوژان (Buzan)    39
3- تنگل آغاسر    39
5- رودخانه‎ي سرولايت    40
6- طاغان    40
7- كال‎شور آبشور    40
8-كال چشمه ياقوت    41
9-كال دهنه    41
10-كال سيت    41
11-كال‎شور سبزوار    42
حوضه آبريز    43
نقشه شماره 5 : حوضه‎ي آبريز دشت نيشابور به تفكيك دشت و ارتفاعات    45
1-5-3. آب‎هاي زيرزميني    46
نمودار شماره 8 : هيدروگراف دشت نيشابور(71-75)    47
فصل دوم : مطالعات جمعيتي شهرستان نيشابور    50
جدول شماره 13 : جمعيت شهري و روستايي نيشابور در سال 1381    52
2-2. توزيع جمعيت در سطح شهرستان    52
2-3. تراكم جمعيتي شهرستان    54
2-4. ساختار جمعيت (تركيب سني و جنسي)    54
جدول شماره 16: تركيب سني و جنسي جمعيت شهرستان نيشابور 1375    55
*سرشماري عمومي نفوس و مسكن    56
2-5. حركت‎هاي جمعيتي    57
رشد جمعيت:    57
2-7. ويژگي‎هاي فرهنگي و اجتماعي    60
2-8. وضعيت زناشويي    62
2-9. ويژگي‎هاي اقتصادي جمعيت    63
ـ وضع گروه‎هاي عمده‎ي شغلي    63
ـ گروه‎هاي عمده‎ي فعاليت    63
بخش سوم: جغرافياي شهري    66
پيدايش و شكل گيري شهر نيشابور:    66
از ورود مسلمانان تا حمله مغول    71
نيشابور از اوايل قرن حاضر تاكنون    79
ج ش 11: مساحت شهر نيشابور در ادوار مختلف تاريخي    81
نقشه شماره 8: محدوده تقريبي حصار شهر در اوايل دورة قاجاريه    85
نقشه شماره 10: مراكز خطي و چهار راه نيشابور    87
ويژگي‎هاي جمعيتي شهر نيشابور    90
سيماي نيشابور امروزين    94
ناحيه 1 (مسكوني ـ تجاري):    95
ناحيه 2 (مسكوني):    95
ناحيه 3 (مسكوني ـ تجاري)    95
ناحيه 4 (مسكوني):    96
ناحيه 5 (مسكوني):    96
ناحيه 7 (پارك صنايع و راه آهن):    96
ناحيه 8 (فرهنگي ـ توريستي):    97
كاربري زمين    97
كاربري مسكوني    97
كاربري تجاري    98
شبكه ارتباطي    99
امكانات و تأسيسات شهري    100
درصد    101
امكانات فرهنگي    102
امكانات ورزشي    103
جدول شماره 22: امكانات ورزشي شهرستان نيشابورـ1380    103
شبكه آب آشاميدني نيشابور    103
آب مصرفي شهر    104
شبكه برق    104
جدول شماره 24: مشخصات مراكز بهره‎برداري تلفن خودكار شهري    105
تعداد    105
گاز شهري    106
نوع مصرف    106
مصرف تجاري    106
شهر درّود    107
شهر بزغان    108
شهر قدمگاه    109
شهر خرو    109
اماكن و ديدني‎هاي مهم تاريخي نيشابور    110
آثار باستاني    110
آتشكده نيشابور    110
مزار مهروا (مزار شه مير)    111
اماكن مذهبي و اماكن ديدني نيشابور    112
آرامگاه حكيم عمر خيام نيشابوري:    113
آرامگاه كمال‎الملك:    114
آرامگاه شيخ عطار نيشابوري:    114
اماكن مذهبي    116
بقعه قدمگاه:    118
آرامگاه نظام‎الملك بكروي    118
درجه    120
مشاهير و رجال نيشابور    121
بزرگان تاريخ نيشابور    122
مشاهير ورجال امروز نيشابور    123
محمدرضا شفيعي كدكني    123
فريدون گرايلي    124
يغماي نيشابوري    125
مطالعه روستاها از لحاظ جمعيت و پراكندگي    129
نقشه شماره 13: پراكندگي روستاهاي كم‎تر از 20 خانوار به تفكيك بخش    131
نقشه شماره14: پراكندگي روستاهاي داراي21-100خانوار به تفكيك بخش    132
نقشه شماره 15: پراكندگي روستاهاي داراي101-200 خانوار به تفكيك بخش    133
نقشه شماره 16: پراكندگي روستاهاي داراي بالاي 200 خانوار به تفكيك بخش    134
جدول شماره 30 : جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    135
نام بخش : مركزي          نام دهستان : مازول    135
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    139
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    144
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    147
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    150
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    153
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    154
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    157
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    160
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    163
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    165
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    168
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    169
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    171
جمعيت روستاهاي نيشابور براساس آمارگيري سال 1381    173
عشاير كوچنده    176
خانوار    176
تراكم    177
بخش مركزي    177
دهستان دربقاضي    177
دهستان مازول    178
دهستان ريوند :    178
دهستان طاغنكوه    178
دهستان فيروزه :    178
دهستان سرولايت    179
دهستان بينالود    179
بخش ميان جلگه    179
دهستان بلهرات    179
دهستان غزالي    179
دهستان عشق‎آباد    179
دهستان اردوغش    180
دهستان اسحاق‎آباد    180
بخش    180
دهستان    182
امكانات و تسهيلات روستايي    184
آب آشاميدني    184
برق روستايي    184
حمام بهداشتي    185
مراكز بهداشتي و درماني    185
بخش    185
بخش كشاورزي    191
عنوان    191
محصولات زراعي    200
سطح زير كشت (ha)    200
توليد (ton)    200
عملكرد (Kg/ha)    200
گروه    200
نام محصول    200
آبي    200
ديم    200
جمع    200
آبي    200
ديم    200
جمع    200
آبي    200
ديم    200
غلات    200
گندم    200
توتون و تنباكو    200
آفتاب گردان    200
 
 
 
آبي    202
ديم    202
جمع    202
آبي    202
ديم    202
محصولات زراعي    204
سطح زير كشت (ha)    204
توليد (ton)    204
عملكرد (Kg/ha)    204
گروه    204
نام محصول    204
آبي    204
ديم    204
جمع    204
آبي    204
ديم    204
جمع    204
آبي    204
ديم    204
باغداري    205
سطح زيركشت :    205
پرورش دام و طيور    210
گاوداري صنعتي    213
پرورش ماهي    217
الف) مزارع تكثير و پرورش ماهي موجود در شهرستان    217
شركت پارت البرز :    218
شركت برزگر    218
مزرعه‎ي پرورش ماهي گرم آبي آقاي عبدالعلي احمدي    219
ب) استخرهاي دو منظوره‎ي سردآبي و گرم آبي    219
ج) سدها و آب بندها    219
معدن    221
شهرك صنعتي    225
استاندارد    225
مهم‎ترين طرح‎هاي اولويت‎دار    228
شهرك صنعتي خيام    229
صادرات و واردات    232
طرح‎هاي مهم توسعه    232
جمع    234
صنايع ماشيني    235
گروه صنعتي    237
صنايع پايه و ماشيني    241
مواد اوّليه مورد نياز مجتمع فولاد خراسان    241
ب) گاز مصرفي :    242
د) سنگ آهن    242
نيروگاه سيكل تركيبي نيشابور    242
بخش تعاون (شركت‎هاي تعاوني)    247
مفهوم توريسم 249
تاريخچه‎ي توريسم    250
جهان‎گردي در سده‎هاي جديد:    251
توريسم در ايران    251
3. توريسم فرهنگي و آموزشي    253
4. توريسم اجتماعي:    253
توريسم ورزشي:    253
6. توريسم مذهبي و زيارتي    254
توريسم بازرگاني:    254
8 . توريسم سياسي    254
جاذبه‎هاي طبيعي :    254
جاذبه‎هاي انساني ـ فرهنگي:    254
اثرات و عوارض صنعت توريسم    255
تأثيرات اقتصادي صنعت توريسم    256
مسجد جامع تاريخي    259
ابوعثمان سعيد بن سلام مغربي و حيري    260
بانو بي بي شطيطه    261
امام‎زاده محروق و ابراهيم    262
حكيم عمر خيام نيشابوري    263
موزه خيام    264
بخش سوم:    265
بخش چهارم:    265
يغماي نيشابوري    266
كاروان‎سراي شاه عباسي    266
بخش باستاني    267
بخش ويژه:    267
بازار تاريخي نيشابور    268
بقاياي شهر كهن    269
تپه‎ي ترباباد    270
حفاري‎هاي شادياخ    270
سفال نيشابور    271
بقعه قدمگاه    272
رباط قدمگاه    273
مجموعه‎ي تفريحي اردوگاه شهيد رجايي نيشابور    273
روستاي مهروا    274
دهكده‎ي چوبي ( مسجد چوبي )    275
درود    275
خروين    276
بوژان    276
ره آورد نيشابور    278
ـ فيروزه:    278
ريواس    278
محوطه‎ي باستاني خسروآباد    280
محوطه‎ي باستاني شهركهن    280
بافت قديمي شهر فعلي نيشابور    282
دژ باستاني بازه چنار    284
مقبره‎ي كردوخان    284
آسياب‎هاي آبي زبرخان    286
رباط قلعه وزير    286
درختان كهن‎سال نيشابور    287
مقبره‎ي بي بي صالحه    287
بناي چشمه علي    288
برج آسياب    289
مدرسه‎ي گلشن ( حوزه‎ي علميه )    289
كاروان‎سراي شورياب    290
باغ نشاط    291
 
فصل اوّل : جغرافياي طبيعي شهرستان
1-1. موقعيت جغرافيايي شهرستان
شهرستان نيشابور با قرارگرفتن در استان خراسان رضوي و در محدوده‎ي رياضي (58 درجه و 8 دقيقه تا 59 درجه و 20 دقيقه) طول جغرافيايي و        (35 درجه و 35 دقيقه تا 36 درجه و 52 دقيقه) عرض شمالي واقع گرديده است . (جدول ش 1: طول و عرض جغرافيايي شهرستان‎هاي استان)
موقع نسبي :
 اين شهرستان به شكل بيضي در امتداد رشته كوه‎هاي بينالود قراردارد . رشته كوه‎هاي بينالود كه به‎صورت نواري در جهت شمال غربي ـ جنوب شرقي شهرستان امتداد يافته است ، اين شهرستان را از شهرستان‎هاي مشهد و قوچان جدا مي‎سازد. در قسمت غرب ، نيشابور و سبزوار 162 كيلومتر مرز مشترك دارند و از طريق رشته كوه طاغنكوه از يكديگر جدا مي‎گردند. در قسمت جنوب غربي ، رشته كوه‎هاي سرخ ، با ارتفاعات نسبتاً بالا، اين شهرستان را از شهرستان كاشمر جدا مي‎سازد ؛ مرز مشترك نيشابور با شهرستان كاشمر حدود  51 كيلومتر و با شهرستان تربت حيدريه ، كه در جنوب شرقي شهرستان نيشابور قراردارد ، حدود 69 كيلومتر است. در قسمت شرق و شمال شرقي ، مرز مشترك شهرستان نيشابور با مشهد و چناران به ترتيب ، حدود 75 كيلومتر و حدود       60 كيلومتر است و در شمال با شهرستان قوچان ، حدود 77 كيلومتر مرز مشترك دارد  (رك : نقشه ش 1: موقعيت استان خراسان و شهرستان نيشابور در كشور).
 
جدول شماره 1: طول و عرض جغرافيايي شهرستان‎هاي استان خراسان درسال 1380
شهرستان    طول شرقي    عرض شمالي
حداقل    حداكثر    حداقل    حداكثر
دقيقه    درجه    دقيقه    درجه    دقيقه    درجه    دقيقه    درجه
كل استان    52    55    17    61    32    30    17    38
اسفراين 53    56    8    58    33    36    18    37
بجنورد    17    56    42    57    14    37    17    38
بردسكن    22    56    12    58    51    34    35    35
بيرجند    58    57    52    60    17    31    32    33
تايباد    01    60    5    61    24    34    17    35
تربت جام    4    60    17    61    57    34    58    35
تربت حيدريه    8    58    8    60    31    34    52    35
جاجرم    52    55    5    57    37    36    22    37
چناران    42    59    41    59    19    36    6    34
خواف    20    58    55    60    54    33    57    37
درگز    28    56    32    59    55    36    40    36
سبزوار    37    60    22    58    28    35    53    36
سرخس    14    57    14    61    53    35    37    36
شيروان    28    55    16    58    7    37    48    37
 
 
 
شهرستان    طول شرقي    عرض شمالي
حداقل    حداكثر    حداقل    حداكثر
دقيقه    درجه    دقيقه    درجه    دقيقه    درجه    دقيقه    درجه
كل استان    52    55    17    61    32    30    17    38
فردوس    5    59    50    58    40    31    52    34
فريمان    29    58    31    60    28    35    2    36
قائنات    35    57    55    60    5    33    7    34
قوچان    53    57    59    58    37    36    41    37
كاشمر    59    57    47    58    52    34    52    35
گناباد    47    57    28    59    3    34    57    34
مانه و سملقان    00    56    16    58    16    37    7    38
مشهد    2    59    38    60    43    35    7    37
نهبندان    36    58    52    60    32    30    23    32
نيشابور    8    58    20    59    35    35    52    36
مأخذ : سازمان مديريت و برنامه‎ريزي استان خراسان . 
 
1-1-2. وسعت شهرستان نيشابور
مساحت استان خراسان قبل از تقسيم به‎عنوان بزرگ‎ترين استان پهناور كشور به لحاظ وسعت 9/298082 كيلومترمربع است و براساس تقسيمات سياسي وزارت كشور در سال 1378 قبل از تقسيم خراسان ، وسعت شهرستان نيشابور معادل 3/8925 كيلومتر بوده كه 99/2% از مساحت استان را دربرمي‎گرفت و به لحاظ وسعت در سطح استان ، رتبه يازدهم را دارا بود. در اين ميان شهرستان بيرجند با 3/34269  كيلومترمربع معادل 8/13 درصد از كل استان بزرگ‎ترين شهرستان و شهرستان فريمان با مساحتي برابر 5/3324 كيلومترمربع  و 1/1%  وسعت از كل استان كوچكترين شهرستان استان را به لحاظ وسعت تشكيل مي‎دهند . 
امّا بعد از تقسيم خراسان بزرگ به سه استان خراسان رضوي ، خراسان شمالي و خراسان جنوبي ، شهرستان نيشابور از نظر وسعت در مقايسه با ساير شهرستان‎هاي خراسان رضوي با 3/8925 كيلومترمربع از 7/150547 كيلومترمربع ، رتبه هشتم را داراست. 
 
 
1-1-3. تقسيمات سياسي شهرستان نيشابور
براساس تقسيمات سياسي وزارت كشور در سال 1378 ، اين شهرستان داراي 5 بخش ، 15 دهستان ، 5 نقطه شهري (درحال حاضر 7 نقطه شهري) و 606 آبادي داراي سكنه است ؛ مشخصات بخش‎ها ، دهستان‎ها و برخي از آبادي‎ها و نقاط شهري اين شهرستان به شرح ذيل مي‎باشد  (ج ش 3 : نام‎ها و مساحت شهرستان به تفكيك بخش و دهستان) :
1) بخش مركزي: اين بخش كه با مساحتي حدود 3/1331 كيلومترمربع ، 9/14% از شهرستان را دربرگرفته است ، داراي 4 دهستان به‎نام‎هاي فضل ، مازول ، دربقاضي و ريوند و تعداد 229 آبادي و شهر نيشابور (مركز شهرستان) مي‎باشد. جمعيت اين بخش معادل 227675 نفر و تراكم اين بخش 01/171 نفر در كيلومترمربع و متراكم‎ترين بخش شهرستان است . 
دهستان‎ها و آبادي‎هاي بخش مركزي :
دهستان فضل
 : اين دهستان با مساحتي حدود 5/292 كيلومترمربع و با مركزيت روستاي ابوسعيدي داراي 17853 نفر (جمعيت روستايي) است . شهرنيشابور بخشي از آن است و 47 آبادي داراي سكنه در اين دهستان قراردارد .
دهستان دربقاضي 
: مساحت اين دهستان 1/268 كيلومترمربع و با مركزيت روستاي خوجان در قسمت جنوبي بخش مركزي قرار دارد . جمعيت روستايي اين دهستان (بدون احتساب جمعيت شهرنيشابور) ، 11092 نفر بوده و تعداد آبادي داراي سكنه‎ي اين دهستان 67 آبادي است .
دهستان مازول
 : با مساحت 9/531 كيلومترمربع و جمعيت روستايي 27579 نفر و تعداد 60 آبادي با مركزيت روستاي قطن آباد در بخش شماليِ بخش مركزي قراردارد .
دهستان ريوند 
: با مساحت 8/238 كيلومترمربع ، در غرب بخش مركزي واقع گرديده ، جمعيت آن 12304 نفر ، داراي 55 آبادي داراي سكنه و مركز آن روستاي شادمهرك است . 
2) بخش تحت جلگه
 : بخش تحت جلگه كه با مساحت 9/1901 كيلومترمربع ، 3/21% از مساحت شهرستان را دربردارد ، داراي 3 دهستان به‎نام‎هاي تحت جلگه ، طاغنكوه ، فيروزه و تعداد 103 آبادي و شهر بزغان است . اين بخش به لحاظ جمعيت داراي 55955 نفر و تراكم جمعيتي در اين بخش حدود 4/29 نفر در كيلومترمربع است .
3) بخش سرولايت : اين بخش به‎عنوان شمالي‎ترين بخش شهرستان با مساحت 1/1608 كيلومترمربع ، 01/18% از شهرستان را دربرگرفته است ، داراي 2 دهستان به‎نام‎هاي بينالود و سرولايت و تعداد 30519 نفر جمعيت و تعداد 78 آبادي است . تراكم جمعيتي آن معادل 19 نفر در كيلومترمربع .
4) بخش ميان جلگه :
 اين بخش به‎عنوان جنوبي‎ترين بخش شهرستان بامساحت4/2944 كيلومترمربع، 33% از وسعت شهرستان را دربرگرفته است. اين بخش داراي3 دهستان به‎نام‎هاي بلهرات، عشق‎آباد و غزالي، وتعداد94 آبادي است. جمعيت اين بخش 38377 نفر و تراكم جمعيتي آن 03/13 نفر در كيلومترمربع .