پاورپوینت بررسی معماري ايران از سلجوقيان تا پايان عصر تيموريان

بخشی از مطلب
سلجوقيان تركان غز بودند كه براي تصرف زمينهاي حاصلخيز از ماوراء النهر به كشور ايران آمدند و به زودي با فتوحات خود توانستند علاوه بر ايران آسياي صغير را نيز به تصرف در آوردند. بدين ترتيب در آغاز قرن پنجم سلسله تركان سلجوقي تاسيس شد. بعد از حكومت طغرل نوبت به حكمرانه آلب ارسلان رسيد. بعد از مدتي حكومت به دست ملكشاه سلجوقي افتاد و سرانجام در دوره حكومت سلطان سنجر سلجوقي حكومت اين سلسله رو به ضعف نهاد و بعد از مدتي به دست سلسله ديگري به نام خوارزمشاهيان منقرض شد.
از وقايع مهم سياسي اين دوره، قيام فراگير اسماعيليان بود كه حدود 200 سال، تقريباً بيشتر قلمرو جهان اسلام و آسيا را فراگرفت. رئيس اين فرقه حسن صباح، ضمن جمع آوري تعداد زيادي از طرفداران خود گذرگاههاي صعب العيور را به عنوان پايگاهي براي توسعه قدرت و قيام خود انتخاب كرد. مراكز سياسي اين فرقه بيشتر در كوههاي البرز از قزوين تا دامغان گسترده بود. مركز حكومتي آنان به نام آشيان عقاب يا قلعه‌الموت معروف است.اسماعيليان معتقد بودند كه اسماعيل پسر جعفربن‌محمد(ع) از احفاد حسين بن علي (ع) همان مهدي موعود است. گرچه اسماعيليان در بيشتر كشورهاي اسلامي حتي سوريه و مصر پيروان بسيار داشتند. ولي سرانجام به دست هلاكوخان مغول از بين رفتند. از نظرتوسعه هنرها به ويژه معماري، عهد سلجوقيان يكي از دوره هاي درخشان هنري است. همچنين عده اي از محققان بر اين عقيده اند كه در اين دوره صنايع گوناگون به شيوه گذشته ادامه و گسترش يافت.
معماري عهد سلجوقياناز استحكام و زيبائي خاصي برخوردار است. گرچه حدود 1000 سال از آن دوره مي گذرد ولي بناهاي باقيمانده از آن دوران نشان دهنده مهارت و استادي هنرمندان و استاد كاران و آگاهي آنان از شيوه هاي مختلف معماري است. شكوفايي هنرها در اين دوره همچنين مديون آرامش و ثبات سياسي قلمرو سلجوقيان است كه در آن هنرمندان توانستند‌آثار متعددي به وجود آوردند.
همچنين وجود وزيري دانشمند چون خواجه نظام الملك در دستگاه حكومتي سلجوقيان، باعث رونق صنايع و فنون شد. وي مدارس زيادي در شهرهاي بغداد، نيشابور، مرو، ري، جرجان تاسيس كرد و تقريباً از همين زمان بود كه مدارس از مساجد جدا مي شدند.
مدارسي كه در زمان صدارت خواجه نظام الملك به وجود آمد اغلب چهار ايواني است. دوره سلجوقيان از نظر ادبي نيز اهميت خاصي دارد، شاعران بزرگي چون ناصرخسرو، خيام و خاقاني به اين دوره تعلق دارند.
حكومت سلجوقيان جاي خود را به حكومت خوارزمشاهيان داد. خوارزمشاهيان در آ‎غاز قرن 6 هجري به ايران آمدند و ممالك خراسان و كرمان وايالت جبال را تصرف كردند. از حكمرانان اين سلسله سلطان محمد خوارزمشاه است كه تصميم به فتح بغداد و انقراض حكومت خلفا گرفت ولي حملات بي امان مغول نهتنها مهلت اجراي اين نقشه را به او نداد بلكه در مدت كوتاهي به حكومت آنان پايان داد.
با گذشت 600 سال از آغاز اسلام تا پايان عصر سلجوقيان، تحولات مهمي در جهان اسلام رخ داد. كشور ايران نيز در اين فاصله يعني تا آغاز قرن هفتم هجري از نظر سياسي، اقتصادي و مذهبي دستخوش تحولات و دگرگونيهايي شد كه بي شك در گسترش هنرها به ويژه معماري تاثيري به سزا داشت.
در اين ادوار، به ويژه در عهد سلجوقيان و خوارزمشاهيان، معماري اعتبار خاصي داشت. نقشه بناها اغلب چهار ايواني و تزئينات مهم آنان آجركاري و گچ بري بود. همچنين ايجاد بناهاي گوناگون مانند، مساجد، مدارس آرامگاهها، كاروانسراها توسعه پيدا كرد.
براي آنكه دانشجويان با وضعيت معماري از آ‎غاز تا پايان عصر خوارزمشاهيان بيشتر آشنا شوند در صفحات بعد نمونه هايي از معماري صدر اسلام تا عصر خوارزمشاهيان معرفي خواهد شد، بناهايي با كاربردهاي گوناگون چون مدارس، مساجد، مقبره ها، كاروانسراها، پلها و مجموعه هاي مذهبي.
ذكر اين نكته ضروري است كه بسياري از محققان ويژگيهاي معماري دوره خوارزمشاهيان را ادامه عصر سلجوقي دانسته، اختصاصات هنري اين دوره را با عصر سلجوقي و گاهي هم با دوره ايلخاني همانند مي دانند.
بررسي سالهاي اخير نشان داده است كه دوره خوارزمشاهي از نظر هنرهايي مانند فلزكاري، سفالگري كاشيكاري و گچبري و ويژگيهاي معماري، سبك جداگانه اي داشته كه با ويژگيهاي عصر سلجوقي و ايلخاني متفاوت بوده است.
در اوايل قرن هفتم هجري به علت اشتباهات سياسي حكمرانان خوارزمشاهي، سپاهيان چنگيزخان مغول به سرزمين ايران هجوم آوردند. مغولان پس از فتح سمرقند و بخارا به خوارزم و خراسان و ديگر بلاد آباد و پرجمعيت روي آورده و شهرهاي معروفي چون نيشابور، گرگان، روي، مرو، هرات و بلخ را با خاك يكسان كردند. گرچه يكي از شاهان خوارزمشاهي به نام سلطان جلال الدين مدت 10 سال با مغولان پيكار كرد، ولي از اين جنگ و جدالها سودي نبرد و سرانجام به سال 628 هجري در كردستان كشته شد و اين سلسله منقرض شد.
در سال 653 هجري هجوم ديگري از سوي مغولان، به دست هلاكوخان يكي از نوه‌هاي چنگيز آغاز شد. هلاكو نيز مانند اجداد خود به ويراني شهرها پرداخت و از طرفي به قيام دويست ساله اسماعيليان در قلعه الموت پايان داد. بعد از آنكه مغولان شهرهاي آباد را ويران كردند، مجبور شدند براي بقا و ايجاد حكومت جديد چاره انديشي كنند و ممالك مفتوحه را سر و ساماني بدهند. آنها به زودي دريافتند كه براي ادامه حكومت به عناصر و عوامل داخلي نياز مندند، از اين رو حكومت آنان كه به سلسله ايلخاني معروف است با صدارت دانشمندان ايراني چون خواجه نصيرالدين طوسي آغاز شد. ولي در توسعه فرهنگ ايران در دوره ايلخاني نقش اساسي داشت.
به اين ترتيب تجديد فرهنگ اسلامي ايران آغاز شد و هلاكو در ايران ساكن و موسس سلسله ايلخاني شد و نسبت به توسعه علوم اظهار علاقه كرد. از جمله اقدامات او تاسيس رصدخانه اي در مراغه با كمك خواجه نصيرالدين طوسي بود. بعد از هلاكو، حكومت به دست «آباقا» پسر هلاكو و بعد به اولجايتو، ارغون و غازان رسيد. در اين دوره روابط ايلخانيان با ممالك خارج رو به توسعه نهاد و بتدريج توسعه هنرها به ويژه معماري وارد مرحله جديدي شد. ايجاد بناهايي چون سلطانيه، مسجد جامع ورامين، فرومه، مسجد ملك، پاساركرمان و مقابري چون گنبد سرخ، گنبد علويان، برج علاء الدين ورامين نشان دهنده توسعه معماري اين دوره است. با آ‎غاز حكومت ابوسعيد الخطاط سلسله ايلخاني آغاز شد و حكومتهاي محلي مانند سربداران، جلايريان و مظفريان در نقاط مختلف ايران تاسيس گرديد.
معماري دوره ايلخاني با اندك تفاوتي ادامه معماري دوران قبل از خود يعني سلجوقيان است. استادكاران و معماران دوره ايلخاني نقشه چهار ايواني را براي ايجاد بناهايي چون مدارس، مساجد، كاروانسراها و… به كاربردند. نوع و شكل گنبدها به شيوه سلجوقي ادامه يافت. در اين دوره ايوانها مرتفع كم و عرض و ديوارهاي بنا، باريكتر شد. بيشتر بناهايي كه در دوره ايلخاني ساخته شد به دست معماران و هنرمندان محلي بود. گاهي نيز شاهان ايلخاني با صدور احكام و فرامين، خواستار ايجاد بناهاي مهم و با شكوه مي شدند. (مانند غازانيه و سلطانيه)
هنرمندان و معماران در جوامع كوچكتر با امكانات و شيوه هاي محلي در شرايط مختلف اقدام به ساختن ابنيه مذهبي و غيرمذهبي مي كردند. چون هر منطقه  ذوق و سليقه به خصوصي در معماري داشت، سبك ها و اسلوبهاي ويژه اي به وجود آمد كه از آن ميان سبك معماري آذربايجان و يزد قابل توجه است. به طور كلي از نظر مصالح ساختماني و شكل، بين بناهايي كه در شهرهاي آذربايجان ساخته شده شباهتي وجود دارد كه در بناهاي نقاط ديگر ايران كمتر ديده مي شود. معماري اين دوره شاهد تحولات ويژه اي است. تزئينات چون گچبري، كاشيكاري، و آجركاري با مهارتي خاص زينت بخش بناها شدند. گچبري اين دوره بر دوره هاي متقدم و متاخر برتري كامل داشته است.
محراب مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اروميه، اشترجان و ديگر بناها نشان دهنده اوج رونق و شكوفايي اين هنر تزئيني است.
آرامش نسبي ايلخانيان ديري نپائيد، در سال 783 هجري، تيمور به ايران حمله كرد و بار ديگر قتل و غارت، شهرهاي آباد و پر جمعيت ايران را فرا گرفت. تيمور در طول زندگي خود سرزمينهاي وسيعي را، از چين تا مصر و از دهلي تا استانبول و مسكو پايمال اسب سپاهيان خود ساخت. پس از در گذشت تيمور، شاهرخ در سال 807 هجري به حكومت رسيد و پس از وي به ترتيب الغ بيك، ابوسعيد و سلطان حسين ميرزا به حكومت رسيدند. در دوره شاهرخ مجدداً آرامش به ايران بازگشت و ابداع آثار هنري، مانند معماري بار ديگر شكوفا شد. در پايان عهد تيموري سلسله هاي جداگانه‌اي مانند آق قويونلو و قراقويونلو در ايران به وجود آمدند و هنوز پنجاه سال از ظهور تيمور نگذشته بود كه ولايات ايران به جز خراسان از دست تيموريان خارج شد. تيمور پس از فتوحات خود شهر سمرقند را به پايتختي انتخاب كرد و براي آباداني پايتخت خويش، معماران و هنرمندان را به سمرقند دعوت كرد. اين هنرمندان به ايجاد بناهاي متعدد اقدام كردند و سرانجام در قرن نهم، سمرقند مركز ابداعات هنرهاي اسلامي شد. هنرمند بزرگ قوام الدين شيرازي، معمار معروف قرن نهم هجري، در ايجاد بناهاي عام المنفعه سهم خاصي داشت.
تيموريان نيز مانند ايلخانان به ايجاد بناهاي مذهبي و غير مذهبي علاقه نشان دادند و از نظر طرح و شيوه معماري از نقشه ها و طرحهاي متداول آن زمان بهره بردند، از نظر تزئينات بنا اين دوره از ادوار مهم اسلامي است. شيوه تزئين با كاشي معرق در عهد تيموري حكايت از آن دارد كه هنرمندان اين دوره در شيوه تزئيني به حد اعلاي مهارت دست يافته بودند. به طوري كه در كمتر دوره اي اين چنين تزئين كاشيكاري مشاهده شده است. مساجدي مانند گوهرشاد مشهد، كبود تبريز، مدرسه خرگرد خراسان، مسجد جامع تيمور در سمرقند و همچنين بناهاي ساخته شده در بخارا و هرات، نشان دهنده برجستگي هنر كاشيكاري و كاربرد آن در بناهاي مذهبي است.
براي آشنائي بيشتر دانشجويان با هنر معماري و تزئينات وابسته به آن (آجركاري،
گچبري، كاشيكاري) شماري از بناهاي متعلق به آغاز عصر سلجوقي تا پايان دوره تيموري شامل مساجد، مدارس، آرامگاهها، كاروانسراها و… انتخاب شده به طور اجمالي مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
و.....