شاید كمتر كسی بداند كه ایرانی‌ها بیشتر از 3هزارسال پیش توی شهرهایشان حمام عمومی داشته‌اند و احتمالا اولین حمام تاریخ را جمشید پادشاه پیشدادی ایران ساخته است. 
 
فهرست
 
تاریخچه:
 
در آيين مزديسنا
 
در آیین زرتشت
 
حمامهای ایران در زمان پیش از اسلام
 
دوره عباسیان
 
گسترش حمام ها در دوران اسلامی
 
دوره سلجوقی
 
حمامهای مکشوفه
 
دوره ایلخانی
 
معماری:
 
موقعیت شهری
 
سیستم گرمادهی
 
تزیینات
 
سازندگان بنا
 
گروه بندی
 
مراحل استحمام
 
دوره ایلخانی
 
فضاها:
 
ورودي
 
بينه
 
ميان در
 
گرمخانه
 
مكان توليد گرما
 
مراسم:
 
زایمان
 
حنابندان
 
عافیت
 
شب عید
 
تطهیر
 
نمونه های ایرانی:
 
حمام نوبر– تبریز
 
حمام رهنان– اصفهان
 
حمام علی قلی آقا- اصفهان
 
گنجعلی خان- کرمان
 
حمام چهار فصل– اراک
 
حمام باغ فین- کاشان
 
نمونه های خارجی:
 
 
 
بخشی از مطلب
در آيين مزديسنا نيز پاكي جسم و روان از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده و از آن به نام «اشوئي» نامبرده شده است. براساس اين تفكر و انديشه، وابستگي پاكي جسم و روان به يكديگر از نعمات بزرگ شمرده مي‌شده است. به همين جهت براي دور نمودن آلودگي و گناه همواره شستشو مي‌كردند و معابدي براي فرشته و پاسدار آب، آناهيتاترتیب داده بودند که از تشریفات در آن مکان اطلاع کاملی در دست نیست، ولی به احتمال قوی در ارتباط با آب مراسم تطهیر صورت می­گرفته است.
– در آیین زرتشت:
 
در آیین زرتشت نیز به چگونگی تطهیر اشاره شده، از آن جمله کلیه مومنان پس از بیداری از خواب بایستی سه مرتبه از آرنج تا سر دست و سپس از گوش تا زنخ، و از میان سر و نیز پاها تا ساغ(ساق) بشویند و آنگاه مراسم مذهبی به جای آورند. در کارنامه اردشیر بابکان نیز به موضوع شستشوی تن و رفتن به آبزن و خلعت پوشیدن نیز اشاره شده است و شاعر بزرگ ایران، فردوسی آن را چنین به نظم درآورده است:
 
به بابک چنین گفت زان پس جوان                  که من پور ساسانم ای پهلوان
 
نبیره جهاندار شاه اردشیر                      که بهمنش خواندی همی یادگیر
 
بیاورد پس جامه پهلوی                      یکی باره با آلت خسروی
 
همچنین طبق آیین زرتشتی، پیش از برگزاری هر یک از نمازهای متداول روزانه، موظف بودند قسمت­هایی از بدن را که با هوادر تماس بود شستشو نمایند. طبق همین آیین به هنگام نزدیک شدن به میت و لمس آن مجبور به غسل می­شدند و بالاخره کودکان را نیز در زمان جشن­های کشتی(کستی) غسل می­دادند و آنگاه سدره می­پوشاندند.
 
فردوسی در اشعار دیگری باز به موضوع شستشو اشاره دارد:
 
گرانمایه شبگیر برخاستی                         ز بهر پرستش بیاراستی
 
سر و تن بشستی نهفته به باغ                پرستنده با وی نبودی چراغ
 
علیرغم این گونه نوشته­ها، اطلاعات ما درباره وجود حمام­ها در پیش از اسلام بسیار اندک است، حتی در برخی از نوشته­های مورخین قرون اولیه اسلام، عدم وجود حمام در ایران باستان نیز به چشم می­خورد. از طرفی در بعضی منابع به وجود حمام­های خصوصی اشاره شده است، برای مثال مسعودی در مروج الذهب در باب معرفی مهرها و انگشترهای پرویز شاه ساسانی، از انگشتری یاد می­کند که نقش آبزن داشته، به هنگام ورود به حمام در دست می­کرده است.به نظر می­رسد نوشته بعضی از مورخان اسلامی در مورد فقدان حمام در ایران باستان بیشتر حمام عمومی بوده است، نه حمام خصوصی. منابع تاریخی حکایت از آن دارد که ایجاد حمام­های عمومی عموما با مخالفت سران مذهبی زرتشت رو به رو می­شده به طوری که در این مورد نوشته­اند، هنگامی که بلاش ساسانی ( ۴۸۸-۴۸۴ م) تصمیم به ایجاد حمام­های عمومی می­گیرد با مخالفت شدید بزرگان دین رو به رو می­شود.همان­طور که گفته شد، اطلاعات چه درباره حمام­های عمومی، چه خصوصی و نحوه معماری آن در ایران باستان اندک است.
 
حمام های ایران در زمان پیش از اسلام:
 
کاوش­های باستان­شناسی سال­های اخیر در تخت جمشید موید آن است که در زمان هخامنشی استفاده از نوعی حمام معمول و متداول بوده است. در کاوش­های تخت جمشید بقایای یکی از حمام­های خصوصی این دوره در یکی از کاخ­های آن کشف گردیده است. این حمام­ها از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده که پله­ای آنها را از یکدیگر متمایز می­کند. حمام مذکور دارای محوطه کوچکی به اندازه ۷۵/۱ × ۲۵/۲ متر بوده، در وسط آن چاه حمام قرار داشته است. روی چاه با آجر مشبک به ابعاد ۵۵×۵۵ سانتی­متر پوشانده شده، فاضلاب حمام از روی آجر مشبک به داخل چاه سرازیر می­شده است. ضمن کاوش در قسمت­های دیگر حمام و همچنین چاه یاد شده، لوازم شستشو، کاسه سفالین و گلابدان نیز به دست آمده است. استفاده از حمام­های خصوصی در دوره اشکانی هم متداول بوده، نمونه­های جالبی از آن در کاخ آشور کشف گردیده است. ظهور اسلام در اوایل قرن هفتم میلادی، سرنوشت هنری و سیاسی بسیاری از کشورها را نیز تغییر داد و دیری نپایید که قدرت روزافزون اسلام از شرق تا هند و از غرب تا اسپانیا گسترش یافت و بدین ترتیب هنرهای مختلف، به ویپه معماری، دستخوش دگرگونی گردید. پاکی، طهارت در دین اسلام از اهمیت ویژه­ای برخوردار گردید و غسل­های واجب متعدد، وضو و شستشوی پنجگانه در روز علاوه بر جنبه مذهبی از نظر بهداشتی هم اهمیت فوق­العاده­ای یافت و نقش مهمی در زندگی روزمره مسلمانان ایفا نمود و بالاخره اهمیت طهارت و پاکی برای مسلمانان به جایی رسید که «النظافه من الایمان» شعار هر مسلمان گردید. بدین ترتیب فضای شستشو، یعنی حمام از همان آغاز، در میان فضاهای معماری شهری از اهمیت ویژه­ای برخوردار بود.و....