بخشی از مطلب
مقدمه: انسان از آنجا که موجودی اجتماعی است ، همیشه در حال تعامل با همنوعان خود بوده و هست. تعاملات و رفتارهای انسان در خلأ رخ نمیدهد ، بلکه در فضا شکل می گیرد و  اکثر اوقاتِ انسان، در چارچوب های فضایی صرف می شود .انسان علاوه بر اجتماعی بودن ، موجودی فرهنگی نیز  هست و انسانِ اجتماعی – فرهنگی در فضا زندگی می کند ، در فضا تعامل برقرار می کند و در فضا رفع نیاز می نماید ؛ از اینرو ، فرهنگ و فضا دو مقوله ای هستند که بر یکدیگر تأثیر می گذارند و تأثیر می پذیرند.
 
فضا می تواند ، طبیعی یا مصنوعی باشد. تأکید و تمرکز این نوشتار، بر محیط های انسان ساخت ، می باشد. محیط­هایی که انسان بنا بر نیازهای مادی و معنویِ خود، ایجاد کرده است و در همین چارچوب های فضایی ، رفتارهای فرهنگی خود را به نمایش می گذارد. انسان از یک سو، رفتارهای اجتماعی – فرهنگی خود را با فضا هماهنگ می کند و از سویی دیگر، فضا را به گونه ای طراحی می کند که مطابق با رفتارهای خویش باشد.
1918634465067224705515201142174707.preview
 
فرهنگ و فضا
 
فرهنگ
 
فرهنگ پدیده­ای است که شامل امور مادی و غیر مادی می شود و در عین حال ، پویا است و تغییر و تحول را پذیرا می باشد.  امرفرهنگی در بستر  و زمینه شکل می گیرد و هر بستری ، فرهنگ خاص خودش را دارا می باشد. فضا و مکان نیز می توانند ظرف و بستر فرهنگ باشند و بسته به هر فضایی، تشابهات و تفاوت هایی در فرهنگ ها شکل می گیرد و بالعکس ؛ بسترهای مختلف ، فرهنگ های متنوعی را  دارا می باشند . از آنجا که فرهنگ  ابعاد بسیار گسترده­ای دارد ،  قادر به نفوذ در امور مختلف می باشد .
 
در جهت روشن شدن معنای امروزی واژه فرهنگ  از میان تعاریف موجود چند نمونه متفاوت بیان می‌شوند:
 
” فرهنگ کلیت درهم تافته‌ای است شامل دانش، دین، هنر، قانون، اخلاقیات، آداب و رسوم و هرگونه توانایی و عادتی که انسان به عنوان عضوی از جامعه به دست می‌آورد. (تایلور، ،۱۸۷۱)
 
یک فرهنگ اشارتی است به راه و روش مشخص یک گروه از آدمیان یا طرح کامل زندگی آنان. (کلاکن، ،۱۹۵۱)
 
فرهنگ کلیتی تام است از ویژگی‌های مادی، فکری و احساسی که یک گروه اجتماعی را مشخص می‌کند. فرهنگ نه تنها هنر و ادبیات را در برمی‌گیرد، بلکه شامل آئین‌های زندگی، حقوق اساسی نوع بشر و نظام‌های ارزشی سنت‌ها و باورها می‌باشد. (یونسکو، ۱۹۹۷)
 
فرهنگ عبارت است از ارزش‌هایی که اعضای یک گروه معین دارند. هنجارهایی که از آن پیروی می‌کنند و کالاهای مادی که تولید می‌کنند. (گیدنز، جامعه شناس انگلیسی، ۱۹۸۹)” (آشوری، ۱۳۸۶)
 
فرهنگ یک ایده ،اندیشه، مفهوم و ساختار نظری است ؛ همچنین یک ویژگی برای بسیاری از موضوعات نظیر تفکر انسان ، اعتقادات ، اعمال و چگونگی انجام آن می باشد . معمولاً اغلب طراحان و محققین بر اهمیت و تأثیر فرهنگ در محیط های ساخته شده همواره تأکید داشته اند ، اما هیچ کدام در مورد چیستی فرهنگ یا چگونگی تأثیر آن اظهار نظری ننموده اند . ( راپاپورت، ۲۰۰۵)
 
فضا
 
درتبیین انسان شناختی از مفهوم فضا اندیشه ی هانری لوفبور مکانی ویژه دارد. وی به ویژه در “تولیدفضا” فضا را نه تنها یک پدیده ی طبیعی یا استعلایی بلکه یک تمامیت تاریخی و یک تولید اجتماعی می داند. در واقع فضا از یک سو تجربه ی تاریخی ماست و ازسویی دیگر تجربه ی زندگی روزمره ی ما. (فکوهی،۲۳۲:۱۳۸۳)
 
مفهوم فضا و فضای شهری در طول تاریخ تفکراجتماعی و در قالب مکاتب تئوری کلاسیک و نو شکل گرفته است. برای مثال  از نظر ارسطو، فضا مجموعه ای از مکان هاست و زمینه ای است پویا با اعراض کیفی متفاوت. این اعراض وآن زمینه ، فضا را با اصالت عمل تنظیم کرده و اسلوب می بخشند. (نوربرگ شولتز،۸۰:۱۳۵۴)
 
فضا مفهومی به خودی خود بدیهی نیست. این مفهوم معنایی به مراتب گسترده تر از تعریف نسبتاً ساده ی فضای فیزیکی یا طبیعی که به طور ضمنی در مباحث مطرح می شود وبه ابعاد سه گانه ی جهان بیرونی یعنی به تواترها، جدایی ها و فاصله های میان افراد و اشیا ومیان اشیا اطلاق می شود، دارد.(فکوهی، ۲۶۱:۱۳۸۳)
 
تعامل فرهنگ و فضا
 
معیارهای متفاوت و زیادی را برای ارزیابی فرهنگها در نقاط متنوع در نظر گرفته می شود، معیارها می توانند بر اساس ، طرحواره­ها و تصاویر ذهنی ، آداب زندگی و آداب اجتماعی، مذهب و غیره  شکل بگیرند، اما آنچه که حائز اهمیت هست ، سبک معماری و فضایی است که افراد در درون آن زندگی می کنند . با مطالعه معماری جوامع گوناگون می توان به فهم فرهنگِ آن جوامع دست یافت؛ چرا که یک فضا و بنای ساخته شده ماحصل ذهن یک معمار هست . معماری ،حاصل ذهن پیاده شده­ی معمار هست و این ذهنیت با توجه به فرهنگ آن جامعه شکل گرفته شده است  .
 
فضاهای گوناگون و شاید متفاوت از طریق تعاملات انسانی با هم در ارتباط قرار می گیرند و بر یکدیگر مؤثر واقع می شوند . فضا به عنوان بستر، در موقعیت های گوناگون ، فرهنگ خاص خود را در بر دارد. انسان ها فرهنگ ها را منتقل می کنند و سبب تغییر در فضاها و تغییر در شیوه زندگی خود و دیگران می شوند.
 
هر اقلیم و موقعیت جغرافیایی فرهنگ خاص خود را دارد و به تبعیت از آن ، فضا و مکان خاص خود را نیز می طلبد . معماران در گذشته در ساختن فضا و مکان ،توجه بسیاری به محیط، اقلیم و موقعیت جغرافیایی و همچنین فرهنگ می نمودند . از اینرو، فضای ساخته شده بیشترین کارایی و کمترین مشکل را برای استفاده کنندگان خود، در بر می داشت . اما آنچه که امروزه ، شاهد آن هستیم ، توجه بیش از حد به ظاهرِ فضا، مکان و ساختمان هست . یا به عبارت دیگر ، مجلل بودن و شیک بودن نمای بیرونی بیشتر از کارایی و هماهنگی فضا با فرهنگ ساکنین مورد توجه قرار می گیرد.
 
امروزه انسان از طریق گستردگی وسایل ارتباطی ، با جهان اطرافِ خود به راحتی ارتباط برقرار می کند و سرعت و تسهیل در امر جابجایی، سبب شده است تا دور ترین نقاط جهان نیز برای انسان ، در دسترس قرار بگیرد. گاهی اوقات ، معماران با دیدن فضاهای متفاوت و متنوع ، خواستار ایجاد همان بنا و فضا می شوند و فضا(ساختمان) را فارغ از بستر فرهنگی آن در نظر می گیرند  ؛ اینجا نقش فرهنگ را کمرنگ می انگارند و فقط به پیاده کردن طرح ذهنی خود می اندیشند . در این خصوص، معماران باید توجه داشته باشند که با توجه به اقتضای هر فرهنگ و بستر ، فضایی در خورِ همان بستر فرهنگی ساخته شود . اگر بین فرهنگ و فضای ساخته شده ، هماهنگی و ارتباط مستقیم وجود داشته باشد، فضای ایجاد شده ، مکانی می شود که  آرامش و امنیت فضایی را برای ساکنین خود به همراه می آورد . افراد از بودن در این فضا و گذراندن زمان در چنین فضایی لذت می برند ، نه اینکه سعی کنند به بهانه های مختلف فضا را ترک کنند و بیرون ازآن، زمان خود را سپری کنند . به بیان دیگر، فضا و فرهنگ بسیار با هم در ارتباط هستند و در هم تنیده شده اند و اگر فضا با فرهنگ خود ، همخوانی داشته باشد ، بیشترین کارایی را برای استفاده کنندگان خود دارد. اگر فضا در بستر فرهنگی ای قرار بگیرد که متضاد با آن باشد ، مکان و بستری مزاحم برای ساکنین خود می شود .
 
انسان در فضاهای مختلفی ، زمان خود را سپری می کند و آن فضایی که بیشترین اهمیت را برای انسان دارد، خانه هست ؛ چرا که از گذشته تا به امروز ، همیشه و همیشه خانه مأمن و پناهگاهی برای انسان بوده است . انسان بعد از گذراندن فعالیت های روزمره خود احتیاج دارد تا در مکانی امن و آرام بیاساید و آن فضا اغلب ، شامل خانه می شود.خانه به عنوان فضا ، از طریق انسان با فرهنگ در ارتباط است . انسان ها بر اساس عوامل بسیار متنوعی ، طرحواره های ذهنی متعددی در اذهان خود دارند و گاهی این طرح های خود را در خانه و مسکن پیاده می کنند . افراد می خواهند با تغییر نوع مسکن خود ، نقشه ذهنی خود را پیاده کنند و آنچه را که طالب آن هستند ، کسب کنند . اما آنچه اغلب رخ می دهد ، با آرزوها و ذهنیت افراد مطابقت ندارد.
 
کسی که برای مدت مدیدی در خانه های بزرگ ، با فضای وسیع زندگی کرده است ، سخت است که بخواهد در آپارتمانی کوچک زندگی کند . در آپارتمان ها سقف خانه کوتاه می شود ، تعداد فضاهای قابل استفاده کاهش می یابد و به تبع آن استفاده حداکثری از فضا به استفاده حداقلی مبدل می شود . شیوه زندگی تحت تأثیر قرار می گیرد ، رفت و آمد ها کاهش می یابد و فردگرایی شکل می گیرد .
 
“مفهوم خانه” به عنوان یک شکل کالبدی، بر اساس سازمان فضاهای داخلی قرار نمی­گیرد، بلکه “معنی ” در طراحی آن اهمیت پیدا می­کند. در زندگی روزمره “معنی” در استفاده از فضاها نهفته است.  مکان ها دارای معنی هستند و خانه مکان اصلی فعالیتهای روزانه انسان می باشد .)۱۹۹۵ .(Zukin,
 
راپاپورت اظهار می دارد که مسکن و سکونتگاه ها توصیفی فیزیکی از عوامل مشترک اجتماعی هستند. او هم چنین خانه را یک حقیقت انسانی می داند که انسان حتی در سخت­ترین شرایط، برای دستیابی به خانه آرمانی خود تلاش نموده است، و می­توان انتخاب­های او را که مستلزم وجود ارزش­های فرهنگی است، در آن مشاهده نمود . لذا فرهنگ اجتماعی، عامل اصلی در ساختار روش زندگی و شکل فیزیکی خانه ها و سکونتگاهها میتواند یک تجسم فیزیکی از محیط آرمانی در نظر گرفته شود.
 
ساکنان یک محدوده­ی فرهنگی بر اساس باورهای درونی ، ارزش ها و طرحواره های فرهنگی خود ، در محیط زندگی به تعامل با یکدیگر می پردازند و انسان بر محیط زندگی خود تأثیر می گذارد و در عین حال ، تأثیر نیز می پذیرد و ماحصل این فرایند طولانی مدت ، تغییر و تکوین در محیط های انسان ساخت ، می باشد.
 
“انتخاب‌های خاصی که جامعه روا و عرف می‌شمارد مظهر فرهنگ آن جامعه است. در حقیقت یکی از راه‌های بررسی فرهنگ نظر کردن به عام‌ترین انتخاب‌های جامعه است. روایی انتخاب‌هاست که در هر فرهنگ اماکن و بناها را از اماکن و بناهای فرهنگ‌های دیگر متمایز می‌کند.” (راپاپورت، ۱۳۸۸)
 
رفتارهای انسانی همواره در بستر محیط شکل میگیرند و محیط به مثابه­ی ظرفی است که فعالیت های انسان را تحت الشعاع قرار می دهد و  با نادیده گرفتن محیط،نمی توان شرایط رفتاری و عوامل فرهنگی را مورد تجزیه وتحلیل و ارزیابی قرار داد. به عقیده ی لوفبور انسان ها بر اساس نیازهای اجتماعی خود فضای زندگی خویش را ساماندهی می نمایند.